PREFAS

Pou mazorite dimoun dan mo pei, mo lang maternel, KreoL Morisien, li pa enn lang. Zot dir li enn patwa, enn tifranse kas-kase, enn jalek, enn pete bourik ek sipa ki ete ankor.
Pou mwa li plis ki enn ti zouti senp pou kominikasion bazik. Li lang ki mo ti tande kan mo ti ankor dan vant mo mama parski mo paran, Gouna ek Ramdass ti pe servi li dan zot lavi entim. Kan mo ti ne, sa lang la ti pe devlope lor vites e se sel lang ki mo ti kone avan mo ti al asiz lor ban lekol.
Mo sir ki mo lang maternel, enn zour pa enn zour, pou vinn Morisien, lang nasional Repiblik Maritim Moris, mediom lansegnman dan bann klas primer ek expresion kiltirel idantite Morisien.
Kovid-19 finn montre ki mo lang maternel/nou lang nasional li endispansab. Bann media elektronik pe servi li sistematikman pou enform ek edik popilasion e sa nouvo sitiasion la pe amenn pa zis devlopman vokabiler me osi enn enn devlopman sentax mazer. Malgre ki form pasif ekziste dan nou lang, nou pa tro servi li. Par ekzanp mo kapav dir, “Mo pe kwi manze.” (form aktif). Ousa mo kapav osi dir, “Manze pe kwi par mwa.” (form pasif).
Depi enn bon bout letan mo tann itilizasion enn kopil (‘copula’ an Angle ek ‘copule’ an Franse) me avek problem saniter ki nou pe traverse ki finn fer lang Morisien vinn zouti kominikasion fondamantal, sa kopil la pe itilize ar enn pli gran frekans. Kopil ‘et’ pe fer form pasif vinn plis frekan: lapolis finn aret li / li finn et arete par lapolis; finn elir li spiker / li finn et eli spiker; tes finn detekte li pozitif / li finn et detekte pozitif ets.
Kontribision bann artis dan devlopman enn lang li proverbial. Mo les mo detrwa parol-sante (lirik) dan lame mizisien ek santer ki kone kouma fer louvraz la avanse.
Dan sa ti liv “POEM-SIRANDANN ek LEZOT” mo pe sey amenn enn lot ti devlopman: enn fizion sirandann, kiltir popiler, ar kiltir artistik avanse, poezi sofistike.

NOT LOR GRAFI

Si dan grafi Franse ena let silansie kouma <e> final dan ‘boire’, ‘heure’, ‘guerre’ ets., dan grafi Morisien peyna let silansie: ‘ser’ (expensive) ek ‘sere’ (tight); ‘las’ (loose) ek ‘lase’ (shoelace) etc.
Dan grafi Franse <s> ou <t> li souvan silansie: ‘bas’, ‘bat’, ‘las’, ‘bout’ etc. Dan grafi Morisien <s> ek <t> final zot pa silansie: ‘ba’ (kiss); ‘Bas!’ (Ase!); ‘bat’ (pingpong bat); ‘la’ (here); ‘las’ (loose) etc.
Parey pou <r> dan ‘chanter’ ousa ‘manger’. An Morisien <r> pa silansie: ‘manze’ (food); ‘manzer’ (eater); sante (song); ‘santer’ (singer) etc.
Pou endik nazalizasion enn vwayel, nou koste <n> ar li: <a> vinn <an> (ban, dan, fanfan); <o> vinn <on> (bon, don, fon, gon); <e> vinn <en> (ben, den, fen, gen, len, nen).
Vwayel nazal + n donn: bann, kann, pann, zann; bonn, donn, konn, zonn; denn, genn, penn, renn ets.

POEM-SIRANDANN 1

MO ZISTWAR

Mo aryer granper ti dir mwa enn fwa
Mo ti pran nesans dan pei laba
Kot enn zanimo ti vinn enn dimoun
E apre li ti al peple lemonn.
Mo lespri sitan soup ek tabardenn
Ki kot mo pase momem kapitenn.
Mo amenn sanzman, anmemtan sanze
Pou fer tou kiltir kontinie monte.
Enn zour lor bato maren larkansiel,
Mo ranz enn zouti ki vinn esansiel:
Maren diferan lorizinn, kiltir
Servi mo lesans pou tras lavenir;
Pasaze abor diferan nasion
Servi mo soutien pou enn gran mision:
Donn limanite zouti neseser
Pou konstrir ansam later set kouler.

Lor enn nouvo lil zot tou debarke,
Sakenn ar so sans ek so prop lakle,
So prop relizion ek so prop langaz,
So prop experyans ek so prop bagaz,
So prop anbision ek so prop tir-plan,
So prop lepase pa toultan frengan.
E mo ti konpran ki zot bizen mwa
Pou zot tranzaksion dan zot douniya.
Lor vites mo la, ki zot al priye
Dan legliz, kovil ousa dan moske,
Dan pagod, manndirr ousa sinagog;
Ki zot manz laviann ousa zis mannbog;
Ki zot met sari ousa langouti,
Ki zot met bajou ousa lenz kaki,
Konn kwi briyani ou moulouktani,
Prepar chapati ou spageti,
Dal-brenzel, lanti ek so satini…
Zis mwa ki kapav tini zot ansam
Malgre ki zot tou pa dan mem lasam.
Ena bann ki rod enpoz zot kiltir,
Kras molar lor mwa, dir ki mo enpir,
Me kan zot bizen lakle zot desten,
San ezitasion zot koken dipen
Ki donn lenerzi enn popilasion
Ki natirelman servi mo diksion.
Ena ki’nn konpran momem mazisien,
Veritab siman ki zot tou bizen
Pou ranz enn nasion kouler larkansiel,
Ki tini ansam valer esansiel,
Les varyete for san kas inite,
Fer nou diferans nouri liberte.

Eski to konn mwa?
Enn nom prop 3 silab: M——-.

POEM-SIRANDANN 2

KI KALITE, MAMA!

Fale get bataz, foto ek lartik,
Dan zot katalog ki montre bote
Foul laverite, san fer zimnastik,
Ki mo posede. Pa manti, bien vre!
Depi dan Atenn dan Lagres antik
Ki dan lamer blan, ki dan lamer ble,
Mwa mo kas pake, pa get gran, piti,
Mwa ar tou zepis mo fer briyani.

Dan enn ti vilaz kot soley ki king,
Lakle dan lame, mem leker fermal,
Mo repitasion, ki li dan miting,
Ki li dan baitka, zame foupamal
Mem si zot servi bal giling-giling,
Parol ki fer ler, zero bakanal.
Partou mwa ki la mem si tilespri
Servi mo trezor pou fer kichiri.

Tou bann sef baitka servi mem parol
San get diksioner, dir lotla manter,
Enn roderdeler ki rod devier bol,
San sey bien konpran mo la so valer.
Zot servi mo nom ler zot zwe zot rol,
Pas pou enn sover, pa kwar kouyoner.
Akoz samem, do, dan tou bann deba,
Mo repitasion kouma enn tekwa.

Tou seki zot fer, tou seki zot dir
Kan zot trap labar, samem vinn kosmar
Kan zot grene kouma enn papay mir;
Enn kou zot memwar rant dan marenwar.
Ala san atann zot fer koumadir
Zot rapel mo nom dan fon enn tirwar;
San ezitasion denons seki yer
Zot tou ti pe fer san gagn maloker.

Kan ekout zot deblatere
Sen paradi gagn tartari;
Raat ke ranndi, dinn me chokri;
Vre vinn manti, manti vinn vre.

Atenien nouvo
Tap lame, sante,
Bouz leren, danse
Pou akeyir
Nouvo Zoro.
Atenien trileng,
Zongle Volapouk
Ek Esperannto,
Kontan get foto
Ler li pe vote;
Atenien exper
Siyans ek sakre
Konn get tou bann brans
Arb zenealozik,
So klas ek so kars;
Atenien malen
Konn fer diferans
Ant bann diferan
Dirizan.

Ala kifer mo nom li asosie
Ar bann tirer plan ki exper dan fer
Zoli-zoli yer vinn vilen dime
E vilen dime vinn enn zoli fler.
Mo pou touzour la, nenport ki kote,
Pou fer ki dime vinn ankor meyer;
Bar larout maler, tengn dife laenn
E anpes taker al mont lor lasenn.

To kone kisannla mwa?
Enn nom komen 4 silab: d——–.

 
POEM-SIRANDANN 3

LAFLAM KOSMIK

Li enn laflam ki anflam partou
Me pa bril nanye;
So miliar etensel par segonn
Alim tou lavi;
Etensel vwayazer rant partou
Monte-desann priz
Ziska li retourn dan so lakaz.

Sadou ek avatar konn li bien
Parski pou konn li
Nou bizen rezonnman, santiman,
Entwision mistik.
Anperer pa dakor ar tousa.
Pouvwar tanporel
Menase par pouvwar eternel.

Si tou bann kreatir dekouver
Seki zot ete,
Dirizan enn par enn pou grene
Kouma kont-sezon.
Dirize pou refiz ekoute.
Lerla bel garrbarr:
Tabisman gran misie dan lakle.

Akoz sa, bann parol ofisiel
Fer manti vinn vre.
Falepa kreatir san pouvwar
Gagn foli grander.
Si Sezar gagn traka toulezour,
Zafer sal, matlo.
Akoz sa nou bizen fer tansion.

Falepa les nenport dekouver
Ki so vre rasinn;
Falepa tou gopia al konpran
Etensel laflam
Eternel finn swazir so lekor
Pou enn ti vwayaz
Avan li retourn dan so lakaz.

Ki ete sa laflam la? Ki ete sa etensel la? Ki sa poem la pe dir? Enn ti tip: enn nom komen ki ena 5 silab. Li koumans ar let ‘r’: r————.

POEM-SIRANDANN 4

KISANNLA SA?

Dan koze normal ena so zoli
Me ena osi enn ta gaspiyaz
Ar repetision, fraz ki pa fini,
Mo ki mal sevi, travers balizaz.

Akoz sa matlo ti bien bizen mwa
Pou servi zouti fer ros vinn jaman.
Toulegramaten mo met enn lakrwa
Lor koze traver, fer li vinn galan.

Mo met dan parol zepis parfime,
Enn ti doz jafrann, enn pense ravann;
Fer bann mo sone, sote ek danse
Ziska ki bote rant dan tou kabann.

Parol ki rime, parol ki ritme,
Parol anretar gagn nouvo lagam;
Expresion nouvo fer zorey drese;
Nouvo aranzman donn zwisans tamam.

Kapav servi mwa pou rakont zistwar,
Pou ekrir sermon, fer leker kontan,
Dir ki nou ete san bliye istwar,
Donn mesaz kri-kri ousa koz foutan.

Kapav servi mwa pou devlop lespri,
Pou denons Tartif ek nimakaram,
Remersie Bondie, kiltiv lapeti
Pou seki zoli, e evit haram.

Kapav servi mwa pou kre linite,
Donn enn bon kout pous imazinasion,
Akseler krwasans sansibilite
E ranz pon ek sime liberasion.

Kisannla sa? Enn nom komen ar 3 silab. Li koumans ar let ‘p’: p—-.

POEZI-SIRANDANN 5

ALAMOVINI!

Kan napa ena ni televizion,
Ni fim Meriken; kan parol bazar
Montre sign fatig; kan Samdi-Dimans
Met lenz lasemenn; parey met paryaz
Ar so memparey, lerla mo vini.

Kan napa ena rajo-lamizik,
Ni divertisman apart ver larak;
Kan routinn ousa movetan anpes
Aktivite ki donn enpe jalsa,
Giji tamasa, lerla mo vini.

Kan grimas boufon pas pou vre talan;
Kan bann ipokrit pe deklar sadou;
Kan bann manzer gous pe ranz sivala;
Kan bann profeser exper pas diber
Pe fer zot mofinn, lerla mo vini.

Kan Dogberi vinn foul gramatikal;
Kan plore Hero personn pa tande;
Kan douler Layla ek so bienneme
Pa gagn senpati parski lamone
Pli for ki lamour, lerla mo vini.

Mo vinn ar jalog, ar sante-danse,
Ar riye-plore pou mo montre zot
Enn lot manier viv sir-sir ekziste;
Pou sey fer konpran ki dan lamizman
Kapav trouv sime pou meyer lavi.

Zordi sinema ek televizion
Bien-bien bizen mwa pou nouri bann rev;
Mo’si mo servi zot teknolozi
Pou tous bann lespri atraver leker.
Li bien tro boner pou mw’al pran pansion.

Eski zot kone mwa ki mwa?
Enn nom komen 2 silab. Li koumans ar let ‘t’: t—

 
POEM-SIRANDANN 6

PA PRESE, ATANN SO LER

Mo sir li finn lir e finn bien konpran
Sazes Eklezias, enn liv dan Labib
Parski partou li pran tou so letan,
Swazir so moman pou lev so latet.
Tou so bann anset zot pli nob ki nob;
Ti tann zot lavwa dan lakour lerwa,
Dan sant katedral, lor parvi legliz,
Parmi bann koko liniversite.
So pli gran anset ti pran jaman brit
Pou fer enn bizou ki ziska zordi
Ankor pe briye; ki touzour servi
Pou sant nou lamour yer-zordi-dime.
So deziem pli gran ti kre enn lemonn
Lor detrwa bout plans; ti amenn lazwa,
Boukou kontantman; ti netway lespri
Ar larm ek pitie yer-zordi-dime.
Me gran desandan sa bann nob ansien,
Ki ankor kapav alim nou laflam,
Ena enn mision modernizasion.
Teknolozi finn ouver so laport
Parski kapav fer kopi par milion;
Literesi finn devlop lapeti
Pou jos soliter lor enn fey papie.
Avan ti bizen lizie ek zorey
Pou gete, tande, lerla gagn konpran.
Aster zis lizie enterpret bann sign
E mesaz vinn kler. Kontan, pa kontan?
Li pran so nouritir dan deksi so anset
E li donn nouritir bann media azordi
Ki ti pou enkapab devlope san so zi.
Desandan anset yer, zordi pe kaspake
E zouti li servi finn vinn mari kosto;
Ler li li devlope, so zouti memparey
Devlope, devlope, pa aret devlope.
Artizan ek zouti toulede pe grandi.
Grandi ansam.
Zame enn san lot.

Kisannla sa? Enn expresion an 2 mo ar 4 silab antou. 2 mo la koumans ar ‘p’ ek ‘l’. p— l——.

 
POEM-SIRANDANN 7

KIFER? TO KONE?

San so Parvati, Shiva ganase
Parski de ansam pe tini lesiel
E si enn large tou pou al kraze.
Ala ki Koran dir lor sa zafer:
Pa ignor travay nenport kisannla …
Zom ek fam egal. (3:195)
O limanite, vener to Bondie
Ki ti kre twa ar enn senp atom e
Ar sa mem atom ti fer to partner… (4:1)
Kifer kan Bondie deside pou vinn
Rann nou enn vizit, li pas par enn fam;
Li resisite, al vizit enn fam.
Kifer? To kone?

Kifer malgre tou, malgre parol sen,
Ena touzour kwar ki fam enferyer?
Zordi boukou fam pe montre bann zom
Ki sime meyer pou limanite
E tou kreatir ki viv lor later;
Zordi boukou fam konn fer bann travay
Ki boukou bann zom pa pou fouti fer;
Zordi partou nou trouv fam debrouyar
Ki pe dekouver solision problem.
Kifer malgre sa ena zom katar
Ki kontinie fer dominer ar fam?
Kifer? To kone?
Pa ti pou meyer si tou zom ek fam
Trap lame ansam pou tini lesiel
Parey kouma Shiva ek Parvati?
Pa ti pou meyer si nou ti ekout
Pap Franswa koze kan li pe dir nou
Aret kwar zistwar ki ti fer nou kwar
Ki se akoz Ev nou dan marenwar?
Kifer nou prefer ekout palab yer
Olie nou pran kont nouvo konesans?
Kifer? To kone?

Kifer? To kone? Dir mwa! Enn mo 4 silab. Li koumans ar swa ‘p’ ousa ‘f’: p——–; f——–.

 
POEM-SIRANDANN 8

MO SOUY LARM

Lontan, bien lontan, desten trap so fwet,
Fer per, fer sagren e fer larm koule;
Anmemtan ena ki giji lafoul,
Boufonn bann gabzi, nou trap vant riye.
Pli tar pa desten me nou prop gabzi
Fer gran-gran dimoun vir anbalao
Pandan ki renion-rekonsiliasion
Grandi ar lespri Nouvo Testaman.
Fer dimoun riy zot prop febles ek fot
Pa pou rod sikann me pou fer dibien,
Ouver nouvo paz.

Aster ena fwet ki fer dimoun per
Me Mizerikord vit entervenir
Pou fer nou rapel Lamour ek Pardon
Ki mor lor lakrwa pou donn nou lavi
Nouvo direksion. Mo mision aster
Se fer dimoun per ar menas kout fwet,
Donn enn deziem sans, met dimoun ansam
Dan lakorite, akord enstriman
Pou donn armoni; fer dimoun riye
Ler zot reflesi kot zot tilespri
Ti pou amenn zot. Rekonet erer
Si nou’le viv bien.

Zot kone kisannla mwa? Enn mo 5 silab. Dimann ‘Tempest’ Shakespeare ede. Li koumans par ‘t’: t———-.

POEM-SIRANDANN 9

BOURE? OUSA BOURE?

Depi koumansman, neseser boure
Me plis neseser pa bizen boure
Kan ler pou boure.
Fale pa ler pe boure, gagn boure;
Nou tou nou boure dan lasenn boure.

Nek kas li lor pie, fouy anba later,
Ramas lor later, ramas dan lamer
Ousa prodir li.
Fale asire ki li rekta la
Kan ler finn vini, asize, boure.

Me nouvo lamod se rod dideor
Parski fer nou kwar lokal iznotgoud,
Pa ase dangou.
Kan kapav vande pou kapav aste
Werizziproblem? Pa rod lipou poul.

Kan enn zour vini, pa kapav aste
Akoz Korona, akoz kriz klima
Dir ki to pou fer?
Rod kas li lor pie, fouy anba later,
Rod li dan dilo? Partou fini sek.

Akoz sa matlo, pa bizen boure
Pou bouse boure. Bizen asire
Plant nesesite.
Bizen asire manz nesesite,
Pa nek bour gonaz, devlop maladi.

Aprann konn servi later ek lamer
Ki pou nouri nou ek tou nou zanfan.
Pa zis aprann pran!
Aprann proteze. San later-lamer,
San bon latmosfer, nou tou fini net.

Ki poem-sirandann la pe dir? Enn expresion 2 mo ki ena 8 silab antou. Zot koumans par ‘s’ ek ‘a’: s——- a——–.

POEM-SIRANDANN 10

KIFER SA?

Atmosfer malad, biyosfer rale,
Nou klima an kriz, planet pe brile,
Lete pe fer fre, liver pe fer so,
Laba dan pol nor ek dan pol sid ‘si
Lanez pe plore, lamer pe monte,
Lavil pe naze, bann lil pe plonze,
Bann karo diri nouri kamaron,
Bann dezer sante, “Alamovini”,
Kifer sa?
Misie Trump kontan, Bolsonaro ‘si;
Pou tou zot chokra laba ek isi,
Lavi tamasa, enn nisa apar.
Kifer sa? Ou pa kone kifer sa?
Akoz enn sel mo, enn sel mo mazik
Ki fer tilespri vinn enn gran toutouk.
Ki sa mo la sa? Vremem pa kone?
Pa anvi kone?
Partou priye li deryer Zezikri,
Deryer Trimourti.
Touzour pa kone?
Pa anvi kone!

Ki sa mo la sa? Enn mo 2 silab. Li koumans ar ‘p’: p—-.

DETRWA POEM APRE KOVID-19

APRE KOVID-DIZNEF

Apre Kovid-diznef ki nou fer?
Pas leponz, efase e refer?
Refer mem sime lor borlamer
Ki ti fer detrwa gran miliarder?
Aras tou lafore mangliye,
Les kerozenn vomi lafime,
Masakre biyosfer ar roupi,
Dan lagon fer profi touy lavi?
Viol Gaya, nou mama, nou nouris,
Martiriz lanatir ar nou vis,
Pa pran kont katastrof klimatik,
Les nou prop gourmandiz fer koustik
E lespri Toupoumwa fer piknik?

Ousa nou aprann get lot manier.
Nou dimann ‘Ton Paul Jones vinn ed nou
Pou devlop enn nouvo lendistri
Ki repoz lor pran kont, partaze:
Lendistri touristik kiltirel.

TANSION GAGN LAGAM!

Akoz konfinnman nou finn oblize
Dan lekol primer, segonder, tersier
Servi enternet ek teknolozi
Pou ki bann zelev ek bann etidian
Kapav kontinie zot aprantisaz.
Me tansion, matlo, fer lesafodaz
Ranplas batiman e kwar dizital
Kapav pran plas klas e ki enn lekran
Kapav ranplas net tou bann profeser.

Deza nou’nn trouve ki finn oblize
Servi Lang Kreol pou ki nou zanfan
Kapav gagn lizour, pa perdi letan,
Gagn enpe konpran. Sinon bez lor baz!

Eski Kovid la finn fer nou konpran
Reform enportan ki bien neseser
Pou ki nou lekol aret prodiksion
Iletre par tonn? Ousa dime pou
Parey kouma yer? Kan nou pou konpran
Veritab aprann bizen koumanse
Dan lang maternel? Sinon nou zanfan
Pa pou kit deryer latrap ignorans.

Enn lot danze pe menas nou zanfan.
Ena pou fer kwar aprann adistans
Meyer ki dan klas ousa fasafas.
Plis ekonomik, bien plis efikas?
Lekol enn landrwa sosializasion
Kot bon profeser lor vites konpran,
Ler li get figir zelev dan so klas,
Kominikasion finn tom net anpann.
Aprann adistans li enn stepne
Ki zame kapav ranplas fasafas.

TO’NN DIR POVRETE?

Tou bann dirizan paradi trileng,
Dan lekonomi kouma politik,
Konn enn sel zafer: “Fer pitay rantre”.
Planet pe brile? Sa enn zistwar sa!
Klima dan garrbarr? Aret koz nenport!
Foulous, gran lerwa, ek so tifrer Gous
Gramaten-tanto pe ranpli kofor.

Me lizie bouse, personn pa trouve,
Boukou dimoun pov pe manz povrete,
Pe bwar povrete, respir povrete.
Krwasans miliarder devlop povrete,
Nouri povrete ki miltipliye.

Krwasans miliader kraz lakaz skwater
San gete kifer mizer-san-lakaz
Oblize fer sa; mizer-san-manze
Oblize koken, fini dan prizon;
Mizer-dan-lekor, mizer-dan-lespri
Bizen triyange, tir plan pou sirviv
Ki bien-bien souvan fini dan lalkol.

Nou lizie bouse, pa anvi trouve
Enzistis kri-kri ki pa pe permet
Enn mazorite viv lavi korek.
Sitiasion la pe net deteryore.
Li pou exploze. Lerla to gete!

KAN GLOBAL DONN BAL

Ler global donn bal, bann galimacha
Anons paradi pou tou bachara.
Pei ris pou fer pei pov vinn ris,
Sorti dan jangli, vinn kapitalis.
Tou dimoun lerla rant dan sega la;
Jalsa douniya pou dir, “Mwa ki la”.

Globalization, mama; globalizasion, papa
Pou sof nou ravann, matlo; aranz boutey rom, bayo!

Global finn donn bal pou zis enn pour san;
Katrovendiznef touzour anpandan.
Paradi reklam, kan fim deroule,
Finn vinn zistwar tris pou mazorite.
Kan global donn bal e bann rev kraze,
Jalsa douniya pou minorite.

Globalization, mama; globalizasion, papa
Pou sof nou ravann, matlo; aranz boutey rom, bayo!
Kovid finn montre, baba, tousa lougarou, matlo,
Me bann tang kaylous, baya, prefer res dan trou, bayo.

DEMISONET- SIRANDANN

Liv referans: DIKSIONER MORISIEN – Arnaud Carpooran, 3em edision. 

BADINAZ VINN SERYE

Badinaz dan koumansman,
Timama vinn debordman;
Debordman aster vinn yenn,
Obsede pou pik lavenn.

Aster toultan li manke;
Kouma toke li rode;
Pou gagne, kapav touye.

Ki finn ariv li? Li finn vinn enn a…
Rod enn mo 2 silab.

LISIEN FINN MANZ …

Tou seki briye pa lor;
Pa les bataz vinn pous bor.
Seki li dir li pa fer
E li exper fer fezer.

Lamourprop pa rod ar li;
Lisien finn fini manz li.
Li konn kasiet santi pi.

To kone kisannla sa? Enn nom komen 3 silab ki koumans par let ‘b’: b——.

BAY LOUKE

Veritab fwiner lagli,
Vey zafer pa regard li.
Kan li dekouver sekre,
Li fann rimer san pitie.

Kouma enn lera miske,
Rant dan prive pou fouye.
Ar malang li exite.

To konn li? Enn mo 3 silab dorizinn Bojpouri ki koumans ar ‘ch’:
ch———-.

LESPRI PRATIK

Kan lezot pe ganase,
Li zame li trakase.
Li rod sime nef sak fwa
Traka vinn dir, “Mwa ki la!”

Solision pa gagn dan liv
Souvan neseser pou viv;
Pa vie sime ki nou swiv.

Enn nom komen 3 silab pou dir nou ki li ete.
Li koumans par ‘d’: d——–.

MO MWA MOMEM

Li konn zis limem, pa lot;
So lespri pa konn lezot.
So mo, so mwa, so momem
Rod konfiske tou lakrem.

So prop lentere siprem;
So prop zwisans fer kemkem.
So leker finn vinn bien blem.

To konn li, mo sir! Enn mo 3 silab: e—-.

SO LIPIE PA TOUS LATER

So li pie pa tous later
Telman li kwar li akter;
Li pet pli ot ki tonken,
Pie Malgas pa so kouzen.

Lot zour dan enn lakrwaze,
Li ti zwenn move tase.
Personn pa ti vinn ede.

Ki sa defo la? Enn mo 2 silab ki servi kouma nom komem e azektif ki koumans ar let ‘f’. Enn lot mo pou ‘fezer’: f—-.
 
GRO LIZIE, TI VANT

Li pa konn dir mo ‘ase’;
Mem vant plen, li antone.
Lagam manze san kontrol
Ris so lavi dan ganndol.

Li konn zis pran, san done;
Pa dakor pou partaze
Ziska so vant eklate.

Rod enn azektif 2 silab: g——.

BIEN MOVE

Koran dir nou pa fer sa;
Li move pou douniya,
Move pou nou personel.
Li amenn treboul bel-bel.

Li napa enn ti zafer
Ki parfwa li neseser
Me sime al dan lanfer.

Enn mo Arab 2 silab: h—-. 

SEKI SO LATET DIR LI

Li kwar kapav sanz lemonn;
Sanz mantalite dimounn
Kre enn lekzistans parfe
Kot pa ena malere.

Li kwar ki tousa fasil
Si nou tou nou refiz kil
Parad, refiz initil.

Rod enn azektif 4 silab ki koumans par ‘i’: i——.

LI KWAR LI TERIB ME …

Li kwar ki ler li terne
Li pou fer later tranble;
Li pa kwar bizen aprann
Pou koup kann dan karo-kann.

Zenes ki san experyans
Toultan kwar bondie lasans
Pou amenn so delivrans.

Enn nom ek azektif 2 silab: j—–.

FERM LEKOL

Li dir profeser faner,
Politisien joubaner,
Monper deklar sen me li
Li konn sekre sakristi.

Pa neseser etidie,
Lir liv plen ar malelve.
Seki kone ki kone!

To konn li? Rod enn azektif 2 silab ki koumans par ‘k’: k——.

KASPALATET!

Traka? Dilo lor fey sonz.
Ki responsabilite?
Dir ou dilo lor fey sonz.
Li enn gomon ki flote.

Li konn prezan permanan;
Pase, fitir? Pa konpran!
Kas dan ta ki dan so plan.

Enn azektif 4 silab ki koumans par ‘k’: k——–.

KOZE KI GRAN

Lor zaza li sort premie
Me kan louvraz la serye
Kataplas pran plas lakras,
E tou plan vinn kaka vas.

To dir “zes touy konesans”?
Mo dir “fes touy experyans”!
Ignorans ranplas siyans.

Enn nom 2 silab: l——.

VILEN KASIET DERYER ZOLI

Pa ekout zoli zozo!
Li exper dan pas siro.
Tou so bann zoli koze
Degizman laverite.

Li konn abiy Lisifer
Ar vetman larmwar Sen Pier.
Joubaner deklar senier.

Enn nom komen 2 silab: m—–.

DAN SO KAFE PEYNA TRIYAZ

So program wachiwala
Dan so jalsa-douniya.
Pa koz so repitasion,
Li pa kwar dan tradision.

Li ferfout ar gat nasion
E li ena bien rezon.
Li pa kwar dan vie leson.

Bann ki pa dakor ar li apel li: n——–. Enn mo 3 silab.

EXTRA-EXTRA LARZ

Kan li mont lor enn balans,
Balans kriye baprebap.
So tayer perdi pasians;
So dokter prefer choupchap.

Tansion ek jabet aster
Galoup ar malad leker.
Taler li al simitier.

Rod enn azektif 2 silab: o—.
 
ZAZA DANZERE

Deklare kan pa kone;
Kan pa kontan, envante.
Komie inosan, matlo,
Finn tas dan so makanbo?

Zame li pa verifie;
Zis zape seki tande,
Azoute si pa ase.

Enn nom komen 2 silab: p—-.

PLEN POS

Posesion so anbision;
Ramase so obsesion.
Plis ena, plis li bizen,
Dan so fen peyna lafen.

Posede zame ase;
So gagn bon li dan konte
Me zame li satisfe.

Enn nom komen 2 silab: r—-. 

PA KOZ LAMOURPROP

Lalang pli long ki kravat,
So sharam lontan finn kat.
Enn veritab karapat
Ki koz jatpat, mars katpat.

Zame li gagn maloker
Pas lalang lor enn deryer
Pourvi li gagn neseser.

Enn nom komen 2 silab: s—–.

MORALITE?

Moralite? Ranpli vant?
Mwa ki anpes roul lor zant,
Pa zis ranpli vant, fangas!
San rente, mo gagn plen kas.

Mo tik agos, pas adrwat;
Pli gran kouyoner, faypat.
Pitay lezot fer mwa fat.

Kisannla sa? Enn nom 3 silab ki koumans ar let ‘t’: t——–.

PATANG KAS LALIGN

Kot divan soufle, li la;
Kot ena nisa, li la.
Pa koz dinite ar li,
Li konn zis mont lor lili.

Zordi li la, li pa la;
Dime dan enn lot landrwa
San pider zwe sinema.

Rod enn verb ki osi enn azektif 2 silab: v——-.

YAPYAP

Koumadir garni fware,
Robine koze koule
San gramer, san diksioner
Vadire li’nn vinn deler.

Personn pa anvi tande,
Personn pa’le ekoute
Filwar tapaz san klarte.

Enn mo ki enn nom ek osi enn verb 2 silab: w——-.

LEKILIB

‘Ton Toulsi ti konn fer sa:
Gard balans ant de kontrer
Parski kontrer neseser.
‘Ton Toulsi ti aprann sa.

Balans ant lekor, lespri;
Balans ant yer ek zordi;
Balans ant Li ek isi.

‘Ton Toulsi ti enn y—, enn mo 2 silab.

PA FASIL

Ler polio manz enn lebra
Ti’ena larm, ti’ena lazwa.
Sikane pa ti manke:
“Eta moyon, tilame.”

Olie swazir sime tris,
Mo finn vinn idealis
Naif, pa ris me artis.

Rod enn sinonim pou ‘moyon’ ousa ‘tilame’.
Enn azektif 2 silab: z——.

ENN ANEX ANPROZ

ZISTWAR PASRAM

1

Dan laferm fami Permal, papa Pasram ti kontrol tou. Tou dimoun ti trouv sa normal parski Sef bizen ena tou pouvwar. Pouvwar deside, pouvwar enpoze, pouvwar klake, bate, dezerite. Pa zis dan laferm fami, me osi dan vilaz, tou dimoun ti per li, respe li, fer atansion pa depler li parski li ti sef dan baitka.
Pasram pa ti trouv sa korek me ti oblize aksepte so karma me toultan ti ena enn ti panse revolt dan so leker. Pasram pa ti zis bon dan travay laferm, li ti osi enn bon mizisien ek santer e souvan dan fet ousa gamat, so partisipasion ti atir admirasion ek aplodisman.
Zour so ti-ser ti gagn 16 an, so papa ti anonse ki Sannti ti gagn demann enn gran dimoun ki bien posede e li ti fini aksepte. Misie la ti ena 60 an. Li ti fini marye 4 fwa e so 4 fam ti mor dan fason misterye. Pasram ti dir so papa ki li pa tro dakor ar sa maryaz la parski ena maler ladan. Misie Garrou ti ena move repitasion.
Misie Permal ti konn zis maltret seki oze kestion so lotorite.
So zour la li ti deside. Li ti tande ki ti ena enn ti lil pre kot Lafrik kot bann kouli ti pe gagn travay lor kontra. San les personn kone, li ti fer so demars e detrwa mwa pli tar li ti debark dan Porlwi depi bato Amar. Li ti al travay dan enn tabisman dan lesid.
Li ti travay dir, ti konn ekonomize pou aste enn ti teren kot li ti pou ena so prop laferm. Dousma-dousma li ti vinn bien popiler dan landrwa grasa so lamizik. Ti ena enn mamzel Kalkita ki ti pe rev li touleswar e so regar lor li dan natak ek gamat pa ti tom dan vid. Kasiet-kasiet zot ti pe zwenn. Zot ti desid pou marye. Li ti al fer demann me paran tifi la ti pous li parski zot kont maryaz gat-nasion.
Pasram pa ti dekouraze. Kouma so kontra ti pre pou expire e li ti ena ase resours, li ek Jamouna ti prepar zot plan sekre e zour so kontra ti expire li ek Jamouna ti sove pou al viv dan lenor, pre kot Grangob.
Ala kouma dan vilaz Senkler, klan Pasram ti ne ek devlope.

2

Pasram ti refiz servi nom Permal e ler bann zanfan ti vini, li ti servi Pasram kouma sirnom. Ti ena 5 tigarson Pasram: Bala, Deva, Raja, Sada ek Zwala. 4 ladan ti enn bon melanz Pasram ek Jamouna me seki ti mari drol se ki Bala ti net resanble bonom Permal so figir ek so karakter. Li ti pe diriz lavi so bann frer, toultan kritik zot e fors zot fer seki li dir. Zot ti pe plengne ar zot mama me Jamouna ti ena enn preferans pou Bala, so premie zanfan ki li ti apel ‘so zom’.
Kouma Pasram so lasante ti pe vinn bien frazil, Bala ti pe pran tou so responsabilite. So bann frer ti pe apel li sirdar. Li ti enn bon manejer me li ti refiz diskite ar lezot avan pran desizion. Net kouma Bonom Permal. Pasram ek Jamouna ti fier zot gran garson. Bann lezot ti kapav moulougande anba-anba me zot ti oblize rekonet ki zot gran frer, zot Pedanna kouma zot ti apel li anpiblik, ti konn pran desizion.
Amizir so bann frer ti gagn laz pou marye, li ti okip zot maryaz e ranz zot lakaz dan enn porsion teren dan lakour Grannkaz kot li ti pe reste ar so papa ek so mama ki ti bien vie. Ler dimoun ti dimann li kan li li pou marye, li ti reponn dan enn gran riye ki li ti fini marye ar laferm Pasram ek so fami.
Li ti kontinie envesti dan laferm e ti pe aste later bann vwazen ki ti prefer rant dan ti komers. Bala ti enn amoure later ki li ti konn okipe. Li ti pe fourni so vilaz ar legim ek laviann. Me plis enportan li ti pe prodwir enn bon kantite friyapen, arouy, maniok ek may ki dimoun ti pe aste pou nouri zanimo me osi pou manze kouma gajak.
Enn lane, enn move lepidemi ti fane dan pei e so vilaz ki ti depann lor manze ki bann lezot vilaz ti pe prodwir kouma diri ek dible ti dan douk parski bann bef ki ti ris saret ki ti sarye manze ti pe mor enn par enn. Bann madam dan vilaz Senkler ti konpran vit ki bann prodwi laferm Pasram ti kapav sov zot lavi. Zot ti envant toutsort kalite meni ar friyapen, arouy, maniok ek may. Demann ennkou ti depas prodiksion. Bala ki ti bon dan biznes ti tap plen. Ar so profi li ti envesti dan plis prodiksion e kan lepidemi ti ale e tou ti revinn normal, bann lezot vilaz ti pe vinn fer bazar dan Senkler.
Bala ti ena enn gran sekre ki ti bien garde. Li ti ena enn kopinn ki ti apel Monol ki ti enn fam Kreol e koup la ti ena enn zanfan, enn ti garson mari kokas kouma bann metis zeneralman ete. Zot ti apel li Vonvon. Ivon ti so vre nom. Vonvon ti entelizan e ti pe kas pake dan lekol e Bala ti panse ki li ti pou kapav donn li enn bon travay e dousma-dousma fer so gran fami aksepte so zanfan ‘batar’. Monol ti aksepte viv dan lonbraz pou pa gat repitasion so kopen ki ti enn notab dan vilaz.
Kan Vonvon ti ena 12 an, Pasram ek Jamouna ti fini mor e Bala ti dir so bann frer ki li ti pou bizen kikenn pou okip Grannkaz e ki Mamzel Monol ti finn aksepte vinn travay kot zot. Li ek so garson ti pou viv dan enn depandans.
Zwala, ki ti plis tabardenn parmi bann frer, ti riy enn gran kou e ti dir so Pedanna aret so sinema.
– Kifer ou pa marye ar Monol e donn mo neve Vonvon sirnom Pasram?
Bala ti detekte enn sourir konplis lor figir so bann frer.

3

Vonvon ti pas siziem, titbours e ti al dan kolez. Bala ti sir ki so garson ti pou rant dan biznes so papa e fer li vinn modern kouma tabisman Misie la. Me plis zanfan la ti pe grandi, plis li ti pe vinn diferan, enn drol fenomenn. Olie fer devwar ek aprann leson, li ti plis enterese ekrir ek konpoz sante. Bien-bien zenn so repitasion santer gamat ti vinn bien for. Bann tifi dan vilaz ti admir li me li li ti prefer so ti kopen.

Nou desten fer nou? Ousa nou ki fer nou desten?

REPONS POEM-SIRANDANN ANDEZORD

zouzout    akro    falokrasi    haram    demokrasi    risar    teat    palab    reenkarnasion    bachara    kotomidor    proz literer    egois    patriarki    triyanger    Morisien    debrouyar    yogi    chouchoundar    poezi    konntou    trazikomedi    vangvang    wayawaya    sekirite alimanter    profi    fanor    nachannya    gourman    souser    idealis    manter    joukal    obez    lanplat