ANOU SANTE, TAZ

Pou Taz so laniverser 23-an ek zenerasion Taz-Yann-Rachel ki reprezant lavenir limanite.

PREFAS

Pou mazorite dimoun dan mo pei, mo lang maternel, KreoL Morisien, li pa enn lang. Zot dir li enn patwa, enn tifranse kas-kase, enn jalek, enn pete bourik ek sipa ki ete ankor.
Pou mwa li plis ki enn ti zouti senp pou kominikasion bazik. Li lang ki mo ti tande kan mo ti ankor dan vant mo mama parski mo paran, Gouna ek Ramdass ti pe servi li dan zot lavi entim. Kan mo ti ne, sa lang la ti pe devlope lor vites e se sel lang ki mo ti kone avan mo ti al asiz lor ban lekol.
Mo sir ki mo lang maternel, enn zour pa enn zour, pou vinn Morisien, lang nasional Repiblik Maritim Moris, mediom lansegnman dan bann klas primer ek expresion kiltirel idantite Morisien.
Kovid-19 finn montre ki mo lang maternel/nou lang nasional li endispansab. Bann media elektronik pe servi li sistematikman pou enform ek edik popilasion e sa nouvo sitiasion la pe amenn pa zis devlopman vokabiler me osi enn enn devlopman sentax mazer. Malgre ki form pasif ekziste dan nou lang, nou pa tro servi li. Par ekzanp mo kapav dir, “Mo pe kwi manze.” (form aktif). Ousa mo kapav osi dir, “Manze pe kwi par mwa.” (form pasif).
Depi enn bon bout letan mo tann itilizasion enn kopil (‘copula’ an Angle ek ‘copule’ an Franse) me avek problem saniter ki nou pe traverse ki finn fer lang Morisien vinn zouti kominikasion fondamantal, sa kopil la pe itilize ar enn pli gran frekans. Kopil ‘et’ pe fer form pasif vinn plis frekan: lapolis finn aret li / li finn et arete par lapolis; finn elir li spiker / li finn et eli spiker; tes finn detekte li pozitif / li finn et detekte pozitif ets.
Kontribision bann artis dan devlopman enn lang li proverbial. Mo les mo detrwa parol-sante (lirik) dan lame mizisien ek santer ki kone kouma fer louvraz la avanse.

©Institut Cardinal Jean Margeot (ICJM), 1, Celicourt Antelme street, Rose Hill, Mauritius.

NOT LOR GRAFI

Si dan grafi Franse ena let silansie kouma <e> final dan ‘boire’, ‘heure’, ‘guerre’ ets., dan grafi Morisien peyna let silansie: ‘ser’ (expensive) ek ‘sere’ (tight); ‘las’ (loose) ek ‘lase’ (shoelace) etc.
Dan grafi Franse <s> ou <t> li souvan silansie: ‘bas’, ‘bat’, ‘las’, ‘bout’ etc. Dan grafi Morisien <s> ek <t> final zot pa silansie: ‘ba’ (kiss); ‘Bas!’ (Ase!); ‘bat’ (pingpong bat); ‘la’ (here); ‘las’ (loose) etc.
Parey pou <r> dan ‘chanter’ ousa ‘manger’. An Morisien <r> pa silansie: ‘manze’ (food); ‘manzer’ (eater); sante (song); ‘santer’ (singer) etc. Pou endik nazalizasion enn vwayel, nou koste <n> ar li: <a> vinn <an> (ban, dan, fanfan); <o> vinn <on> (bon, don, fon, gon); <e> vinn <en> (ben, den, fen, gen, len, nen).
Vwayel nazal + n donn: bann, kann, pann, zann; bonn, donn, konn, zonn; denn, genn, penn, renn ets.

1. ANOU SANT A SONG POUR TOUS

                                    1
Lontan-lontan lor enn planet larkansiel
Ti ena enn zarden gran kouma lesiel
E dan zarden la ti’ena lavi varye,
Kalite lor kouler ti pe kas pake.

Let us sing a song for all;
Une chanson pour nous tous;
Anou sant a song pour tous!
                               2
Tanki kreatir dan lasenn nouritir
Ti konplemanter, ti ena lavenir
Me kan enn kreatir koumans fann pikan
Lerla nou lekilib perdi dan koutvan.

Let us sing a song for all;
Une chanson pour nous tous;
Anou sant a song pour tous!
                            3
Kouma Lisifer, ler enn deklar grannwar,
Koumans fer vantar, mem li enn gran katar,
Lalimier sonbri ar lapeti feros;
Plen pos, tou pou mwa lerla vinn ‘zi big boss’.

Let us sing a song for all;
Une chanson pour nous tous;
Anou sant a song pour tous!
                          4
Mem zarden finn vinn enn imans simitier,
Plenpos, Toupoumwa refiz trouv lalimier;
Kontinie fer fezer, viol Mama-Later,
Obliz Kreater avoy dife lanfer.

Let us sing a song for all;
Une chanson pour nous tous;
Anou sant a song pour tous!
                           5
Mersi Senier, ar Kovid-diznef ou finn
Ouver lizie tang, fer nou gout nou mofinn.
Aster nou konpran responsabilite
Zardinie dan zarden larkansiel bote.

Let us sing a song for all;
Une chanson pour nous tous;
Anou sant a song pour tous!

2. AVATAR

Senier dir mwa ki bizen fer?
Tourman partou, lespri fezer
Pe dirize, pe enpoze,
Kraz dinite, touy onette;
Fer satini ar tradision;
Fer bouyon ar nou relizion.

Pa premie fwa, pa premie fwa!
Dimann Rama, dimann Boudha!
Ek Zezikri ki fekfekla
Zot finn martiriz lor lakrwa.
Telma dezir zwisans deswit
Ki zot bliye tou so laswit.
Fixe lalimier efemer,
Bliye Lalimier enteryer.
Fixe maya, bliye moksha!
Arete ar zot pran, pran, pran!
Mazinn pran kont ek partaze!

Senier dir mwa ki bizen fer?
Zot finn polie later, lamer
E ler aster pa respirab;
Bann pie, bann plant enseparab,
Bann papyon, zwazo, zanimo
Pe pati, vinn lapo-lezo.

Pa premie fwa, pa premie fwa!
Dimann Rama, dimann Boudha!
Ek Zezikri ki fekfekla
Zot finn martiriz lor lakrwa.
Telma dezir zwisans deswit
Ki zot bliye tou so laswit.
Fixe lalimier efemer,
Bliye Lalimier enteryer.
Fixe maya, bliye moksha!
Arete ar zot pran, pran, pran!
Mazinn pran kont ek partaze!

Senier dir mwa ki bizen fer?
Lisifer finn deklar lager
Pou fer zarden vinn simitier
E enn larme roderdeler
Pe mars ar li pou fer profi,
Nouri dibri, fit lapeti.

Pa premie fwa, pa premie fwa!
Dimann Rama, dimann Boudha!
Ek Zezikri ki fekfekla
Zot finn martiriz lor lakrwa.
Telma dezir zwisans deswit
Ki zot bliye tou so laswit.
Fixe lalimier efemer,
Bliye Lalimier enteryer.
Fixe maya, bliye moksha!
Arete ar zot pran, pran, pran!
Mazinn pran kont ek partaze!

3. KOT TO POU ALE?

Biento-biento to pou kit mwa deryer,
Enn ti plot later san okenn valer.
To pou’al donn nesans nouvo kreatir
Pa kone kotsa dan lekor fitir.

Kot to pou ale mo nam?
Where will you go my soul?
Où iras-tu mon âme?
Dan lekor enn sen ousa enn bourik?
Lekor kreatir enn lot liniver?
Lekor Mahatma ousa satanik?
Ousa to pou fonn dan Nam Kreater?

Nouvo plot later li pou lor enn lil?
Ousa losean? Ousa kontinan?
Dan krater volkan ousa Vatican?
Dan lavi fasil ousa difisil?

Kot to pou ale mo nam?
Where will you go my soul?
Où iras-tu mon âme?
Dan lekor enn sen ousa enn bourik?
Lekor kreatir enn lot liniver?
Lekor Mahatma ousa satanik?
Ousa to pou fonn dan Nam Kreater?

Nam vakabon dan lespas enfini
Ki rod experyans dan lot galaxi?
Nam explorater zame satisfe
Ki dan vwayaze dekouver bienfe?

Kot to pou ale mo nam?
Where will you go my soul?
Où iras-tu mon âme?
Dan lekor enn sen ousa enn bourik?
Lekor kreatir enn lot liniver?
Lekor Mahatma ousa satanik?
Ousa to pou fonn dan Nam Kreater?

Ayo mo ti nam, kan to zwenn Gran Nam,
Dir Li pa kone ki ti’ena deryer,
Ki pou’ena divan me Dev ti senser
Mem dan so erer. Li dir twa salam!

Kot to pou ale mo nam?
Where will you go my soul?
Où iras-tu mon âme?
Dan lekor enn sen ousa enn bourik?
Lekor kreatir enn lot liniver?
Lekor Mahatma ousa satanik?
Ousa to pou fonn dan Nam Kreater?

4. LANFER-PARADI ISI

Ayo mo nam, dir mwa kouma
Mo kapav lib malgre karma.
Bann aksion yer, aksion zordi
Kontrol lavi, kontrol lespri.
Ki liberte kapav ena?

Tansion! Tansion! Gita dir nou
Lavi li enn kontradiksion;
Atraver nou aksion zordi
Nou kapav ranz enn lot dime.

Li vre desten li ekziste;
Si nou servi nou liberte
Nou kapav ranz enn lot desten
Ziska nou rant dan delivrans.
Pasians! Pasians! Perseverans!

Ayo mo nam, kot paradi?
Lanfer li bien vivan isi!
Tanay karma pa pou large;
Li sere mem ziska trangle.
Nou res esklav, peyna sorti.

Paradi, lanfer, toulede
Zot la isi; zot pa laba.
Par nou aksion nou kapav fer
Dife lanfer vinn paradi.

Li vre desten li ekziste;
Si nou servi nou liberte
Nou kapav ranz enn lot desten
Ziska nou rant dan delivrans.
Pasians! Pasians! Perseverans!
Ayo mo nam, ki bizen fer
Pou mont lesel ver lalimier;
Sorti dan nwar dominasion,
Al ver laglwar liberasion?
Ayo mo nam, ki bizen fer?

Tou seki to fer azordi
Fer mwa monte ousa desann;
Li vre mo kontrol to lavi;
Li vre osi to enn zeni.

Li vre desten li ekziste;
Si nou servi nou liberte
Nou kapav ranz enn lot desten
Ziska nou rant dan delivrans.
Pasians! Pasians! Perseverans!

5. LI PA BIZEN SA!

Ayo mo atma, dir mwa vit do ta,
Avan to al dan enn lot shivala,
Eski Mahatma bizen tousala?
Katedral zean, minare gratsiel,
Pagoda anlor, manndirr larkansiel.

Ar zis enn atom glase-silansie
Li’nn eklat silans, alim far partou,
Grandi net lespas, fer letan marse,
Fer lavi vibre dan sek, dan labou.

Eski li bizen moniman zean
Kan so bann zanfan maye dan koutvan,
Kan so kreasion korde dan disan?
Ar lor, ar larzan, zot dekor kofor,
Ranz gran moniman pou zot prop konfor.

Ar zis enn atom glase-silansie
Li’nn eklat silans, alim far partou,
Grandi net lespas, fer letan marse,
Fer lavi vibre dan sek, dan labou.

Dan so kreasion napeyna exse;
Bote neseser dan senplisite
Fleri tou kouler, respir sentete.
Li pa neseser met kostim fezer,
Servi lager pou priye Lesenier.

Ar zis enn atom glase-silansie
Li’nn eklat silans, alim far partou,
Grandi net lespas, fer letan marse,
Fer lavi vibre dan sek, dan labou.

Anou ranz legliz dan fon nou leker;
Ranz enn bon lespas pou nou lapriyer;
Lor enn ti otel bengn dan lalimier
Alim sanbrani, partaz parrsadi,
Dir amenn, aminn; dir Bondie mersi.

Ar zis enn atom glase-silansie
Li’nn eklat silans, alim far partou,
Grandi net lespas, fer letan marse,
Fer lavi vibre dan sek, dan labou.

6. MO PIE TOULSI

Kan mo ti zanfan, gran dimoun isi
Ti dir mwa, garson, okip pie toulsi.
Mo ti tro fatra pou dir zot mersi.
Mo ti prefer fler sorti lot pei
Ki fer fezer dan ansiklopedi.
Aster mo konpran valer pie toulsi.

Toulezour, san fot, mo al okip li;
Donn li nouritir; protez so lavi;
Anpes bann verminn vinn fann lapipi.
My holy basil, ma plante tulsi
Parfim mo lakour, mo lakaz beni,
Nouri mo lekor, netway mo lespri.
Basilic sacré! Zoli pie toulsi!

Mo zanfan zot fer kouma mwa zordi
Parski zot kone toulsi garanti
Enn bon lekilib ant lekor-lespri,
Ant natir-kiltir, ant yer ek zordi.
Nou bann pie toulsi rekta pe nouri
Lekor ek lespri, konbat santi pi.

Toulezour, san fot, mo al okip li;
Donn li nouritir; protez so lavi;
Anpes bann verminn vinn fann lapipi.
My holy basil, ma plante tulsi
Parfim mo lakour, mo lakaz beni,
Nouri mo lekor, netway mo lespri.
Basilic sacré! Zoli pie toulsi!

Lang ki nou servi pou dir nou lavi,
Pou dir nou lespri, kouma pie toulsi
Li ranz nou desten, amenn armoni,
Efas ignorans, konbat partipri,
Amenn dinite, grandi nou lespri,
E prepar sime pou vre paradi.

Toulezour, san fot, mo al okip li;
Donn li nouritir; protez so lavi;
Anpes bann verminn vinn fann lapipi.
My holy basil, ma plante tulsi
Parfim mo lakour, mo lakaz beni,
Nouri mo lekor, netway mo lespri.
Basilic sacré! Zoli pie toulsi!

7. ENA SWAMI EK … SWAMI

Napa les zes touy konesans;
Les madigra pas pou siyans.
Tansion maya, sef ilizion,
Fer sinema, may timilion
Pou nouri lapeti tazar
Met dan zar mem li katar.
Ena Swami, ena swami:
Swami ki konbat maladi,
swami ki nouri maladi;
Swami ki touy siperstision,
swami nouri siperstision;
Swami ki kont maryaz zanfan,
swami beni maryaz zanfan;
Swami ki kwar fam li Shakti,
swami pou ki fam li lagli.
ENA SWAMI, ena swami.

Napa les chorr ouver legliz;
Les nachannya abiz to miz.
Tansion zestaz deklar maraz,
Fer langrenaz rant dan lakaz,
Fer ignorans pran plas sazes.
Lerla maler! Bare lakes!
Ena Swami, ena swami:
Swami ki konbat maladi,
swami ki nouri maladi;
Swami ki touy siperstision,
swami nouri siperstision;
Swami ki kont maryaz zanfan,
swami beni maryaz zanfan;
Swami ki kwar fam li Shakti,
swami pou ki fam li lagli.
ENA SWAMI, ena swami.

Napa les fos deklar kone,
Fer nenport vinn laverite.
Tansion patang, exper vangvang
Servi lalang pou fann malang,
Vey enn seke ler pa gete
Pou trik lizie ar malpropte.
Ena Swami, ena swami:
Swami ki konbat maladi,
swami ki nouri maladi;
Swami ki touy siperstision,
swami nouri siperstision;
Swami ki kont maryaz zanfan,
swami beni maryaz zanfan;
Swami ki kwar fam li Shakti,
swami pou ki fam li lagli.
ENA SWAMI, ena swami.

Napa les dos perdi sime,
Al ekout sipakiete.
Kiltir manter, kiltir rimer
Kot pa bizen fann petal fler
E kot bizen li plant pikan
Pou blok lelan nou bann zanfan.
Ena Swami, ena swami:
Swami ki konbat maladi,
swami ki nouri maladi;
Swami ki touy siperstision,
swami nouri siperstision;
Swami ki kont maryaz zanfan,
swami beni maryaz zanfan;
Swami ki kwar fam li Shakti,
swami pou ki fam li lagli.
ENA SWAMI, ena swami.

8. LASENN CHAWCHAW

                             1
Ayo mo bayo! Kifer to fer sa?
Tou bann kreatir ki dan lanatir
Ki zot animal, ki zot vezetal
Kone ki zot tou mayon dan lasenn
Chawchaw, food chain, la chaîne alimentaire.
Me twa gran fezer to koleksioner.

Kreatir Bondie, nou tou nou kone
Pou nou res vivan nou bizen manze
Me twa frer fezer twa to pa manze
Parski to gagn fen me pou posede;
Foto dan albem, lor miray trofe,
Spesimenn rar ki met dan mize.

To touye pou montre twa ki mari;
To koupe-transe zis pou fer roupi;
Devaste later, devaste lamer
Pa parski to fen. Pou vinn miliarder.
                              2
Ayo mo bayo! Kifer to fer sa?
Zanimo, zwazo, pwason dan lamer
Dan lespri malad zot zis enn zafer
Neseser pou ranz lanpir milioner.
Plant, pie, lafore, Bondie finn donn twa
Pou fer tranzaksion, ranpli to kofor.

To pa’nvi kone lemonn vezetal
Li ‘si li sansib. Mazinn sansitiv!
To pa bizen biyodiversite!
Betone, goudrone, sivilize?
Animal, vezetal pa konn lir liv,
Peyna plas pou zot dan to gran mahal.
To touye pou montre twa ki mari;
To koupe-transe zis pou fer roupi;
Devaste later, devaste lamer
Pa parski to fen. Pou vinn miliarder.
                                 3
Ayo mo bayo! Kan to pou konpran?
Komie Korona ankor to bizen
Pou ki anfen to gagn enpe zenzen?
Lanatir li enn gran lasenn chawchaw
Kot to gagn manze ek to donn manze.
Sa de la toultan bizen balanse.

Eat and be eaten! Manze, et manze!
Manger, être mangé! Aret pran, pran, pran!
To bizen aprann done, partaze!
Olie rod lager, met tor lor lezot,
Ouver lizie tang, realiz erer.
Nou Mama-Later bien-bien ankoler!

To touye pou montre twa ki mari;
To koupe-transe zis pou fer roupi;
Devaste later, devaste lamer
Pa parski to fen. Pou vinn miliarder.

9. NANYE PA BOUZFIX APART …

                         1
Depi koumansman do ta
Nanye pa bouzfix, teter:
Lalinn tourn otour later;
Later tourn otour soley;
Soley otour galaxi;
Galaxi otour? Bez sa!

Nanye pa bouzfix apart
Lamor. Ki to kwar?
Kan toupi aret tourne,
Li tonbe, monwar.
                       2
To’le enn lemonn parfe
Kot nanye pa pou sanze?
To’le ki tou pil anplas,
Koumsa to kontrol lespas?
Sel plas kot sa ekziste
Se kot nanye pa pouse.

Nanye pa bouzfix apart
Lamor. Ki to kwar?
Kan toupi aret tourne,
Li tonbe, monwar.

                        3
Twa to kwar dan enn lemonn
Kot maler finn fini fonn;
Kot tou dimoun bien ere;
Kot pa ena malere.
Si sa anpes twa sagren,
Pa vedir nou tou dan bien.

Nanye pa bouzfix apart
Lamor. Ki to kwar?
Kan toupi aret tourne,
Li tonbe, monwar.
                              4
Pa bliye ki Gita dir!
Pa vinn fer to latet dir!
Lavi enn kontradiksion;
Partou aksion, reaksion.
Problem ek so solision
De kontrer donn lavenir.

Nanye pa bouzfix apart
Lamor. Ki to kwar?
Kan toupi aret tourne,
Li tonbe, monwar.

10. KREOL SAN POU SAN

Dan pei Moris nou tou nou kontan
Enn bon ver labier, enn pla fish-n-chips,
Trazedi Shakespeare, Dickens so roman,
Agatha Christie ek poezi Keats
Me sa pa vedir nou’nn vinn lapo kler
E ki nou pei li’enn Ti-Langleter.
Lor nou lil Kreol nou tou koz Kreol,
Kreol Britanik, Kreol Morisien;
Nou kontan manze zoli pla Kreol;
Lamizik Kreol fer nou kas leren.

Dan pei Moris nou tou nou kontan
Enn bon ver diven, enn trans kamanber,
Komedi Molière, poezi Baudelaire,
Lekritir Flaubert ek talan Montand
Me sa pa vedir ki nou medinnfrans
E ki nou pei li enn Ti-Lafrans.
Lor nou lil Kreol nou tou koz Kreol,
Kreol Britanik, Kreol Morisien;
Nou kontan manze zoli pla Kreol;
Lamizik Kreol fer nou kas leren.

Dan pei Moris nou tou nou kontan
Roti, chapati ek moulouktani;
Nou kontan Tagore, fim Inndoustani,
Lata Mangeshkar, Ustad Ali Khan
Me sa pa vedir ki nou medinnlenn
E ki nou pei li enn Tipti-Lenn.
Lor nou lil Kreol nou tou koz Kreol,
Kreol Britanik, Kreol Morisien;
Nou kontan manze zoli pla Kreol;
Lamizik Kreol fer nou kas leren.

Kontan, pa kontan, nou tou imigran
Lor later Kreol ki nou’nn transforme;
Kontan, pa kontan, zordi nou zanfan
Pe ranz enn desten veritab bote.
Me sa pa vedir bliye kiltir yer.
Li vedir sirtou pa fer erer yer.
Lor nou lil Kreol nou tou koz Kreol,
Kreol Britanik, Kreol Morisien;
Nou kontan manze zoli pla Kreol;
Lamizik Kreol fer nou kas leren.

10.05.20

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.