©DEV VIRAHSAWMY AND ICJM
TIZISTWAR POU LEKRAN 1
TARTIF MANTI
“mama, mo zoli mama,
fer kone tomem mo mama;
kantmem mo seve krepi,
to seve Malbar
napa fer nanye.”
(France Gemont)
PROLOG
Lavey mo laniverser trant an, lanwit san somey fer ravaz dan mo latet. Zis minwi kouma mo popier pe vinn lour, enn lespri vinn koz ar mwa vadire li’nn tande seki mo pe panse. Li dir mwa, “Matlo, mo matlo, si to anvi, pandan trwa zour to pou kapav, envizib, al kot to anvi; fer seki to anvi; ankasiet get dimoun zot senn, tann zot gonaz, santi zot egrer, gidi zot zwezwe. Pa enn bon kado laniverser sa?” Eksite kouma zougader dan kazino, mo dir li, “Pa manti, sef!”
MWA: Anretour?
LI: Kado gratis net.
MWA: Pli bon ki sa, gate!
LI: To kontan?
MWA: Foul korek, sef. … Kan mo kapav koumans louvraz la?
LI: Toutswit si to’le.
MWA: Be!
LI: Ki be? Al get dan laglas, to’a trouve tomem.
Ler mo al get dan laglas mo abriti. Laglas montre mwa mo saldeben depeple. Kot mwa? Mo ouver mo labous, expir ler so lor laglas, enn ti brouyar paret me lasours ler so res envizib. Dife mazor! Aster zot pou kone mwa ki mwa! Mo dekouver tou zot traver. Extra sa! Mo koumadir enn tibondie. Koumadir Puck, mo rantre, fer mesanste e ler dibri leve, mwa mo maron. … Lot zour la sa fam la ti fer mwa gagn latet. Ar lezot li zenere – zenere! tann dir so dife pa per dilo! – me ar mwa li fer so senn. Aster mo ranz so kari. Zot tou, mo pou ranz zot kari!
Lespri bienfeter finn ale. Li finn les mwa tousel pou zwir mo nouvo pwisans. San perdi letan mo deor. Kifer sa lisien la pe zape? Les li zape. He, li finn rekonet mo loder. Ala li sakouy so lake la. Mo kares so latet; li ale. Mwa mo pran direksion lakaz mo vwazinn. … He! Dife mazor! Mo pa zis envizib, mo kapav osi travers laport ferme ek miray betone.
Lespri Bienfeter, Lespri Bienfeter,
Mersi pou pouvwar extraordiner;
Aster ipokrit zot rol pou mike
Dan gardmanze ek dan sanmakouse.
Lizie Kolombo pou met zot touni:
Panse santi pi; aksion tilespri;
Vis kasiet dan nwar; grannwar bwar pisar;
Vierz lizour vantar, tralala aswar.
Malgre so mari dan prizon, mo vwazinn pa tousel. Loder larak ek sperm fer mwa gagn maloker. … E lorla, mo tro eksite pou koumans louvraz la. Prefer retourn lakaz. Mo va fouy mo karo diten, dormi enpe e gramaten… gramaten baba, alala bel-bel bala! Mo kas somey mo fam, fer li konpran mo dezir. Li pa’le. Mo fors li. Li kone vomie evit lamerdman ar mwa. Mo fer seki fer mwa plezir dan nwar. Apre mo tourne, dormi …
PREMIE ZOUR
Boner ler mo somey kase mo pa tro kone ki mo ete. Eski mo ti reve ou eski vrevremem mo ena pouvwar extraordiner. Mo get dan laglas, mo trouv mo zimaz. Ayaya! Rev finn souk mo pouvwar. Kouma pou fer? Mo anvi vinn envizib. Ki bizen fer? Hep! Mo zimaz dan laglas disparet. Mo’nn konpran. Mwa ki deside si mo’le res vizib ousa vinn envizib. Mari sa! Lespri Bienfeter finn donn mwa pouvwar ek liberte servi pouvwar la kan mo anvi. Plis mari ki mari: mo pli gran, pli for ki lom envizib dan fim; li ti bizen tir so lenz pou vinn envizib; mwa mo lenz ‘si vinn envizib si mo’le. Lespri Bienfeter, tomem mo bondie. Mo apel mo fam, dir li vinn get mwa degaze. Li ti kwar kok gramaten pe sante.
MO FAM: Ankor to’le. Fek-fekla to pa’nn …
MWA: Ah fam! Zot nek pans samem. … Mo finn bliye dir twa …
MO FAM: Ki zafer?
MWA: Ala to move labitid ankor. Olie ekoute to koze, anpes dimoun koze.
MO FAM: (silans)
MWA: Ki arive? To finn vinn goungi? Koze! Ki to ena pou dir?
MO FAM: (silans)
MWA: Koze foutou!
MO FAM: To pa fek dir mwa mo anpes twa koze.
MWA: Ki arive? To anvi enn klak?
MO FAM: Mo ti kwar to anvi lot zafer la.
MWA: Mo’nn apel twa pou enn lot zafer.
MO FAM: Ki zafer?
MWA: Ala to rekoumanse!
MO FAM: Bon mo ale, mo ena louvraz pou fer.
MWA: Atann, mo ena enn zafer pou dir twa.
MO FAM: Be koze!
MWA: Kifer to prese?
MO FAM: To fatigan! To apel mwa parski to ena kiksoz pou dir. Aster olie koze, to pe fer to zes. Ki to ena pou dir?
MWA: Zes? Ki zes? Kisannla pe fer zes?
MO FAM: Mwa!
MWA: Ala to koz foutan!
MO FAM: Get sa! Si to pa ena nanye pou dir, mo fini mo louvraz, mo bizen al laboutik ek bazar …
MWA: Mo pou absan detrwa zour …
MO FAM: Kot to pe ale?
MWA: Enn louvraz spesial. Top sikret!
MO FAM: To peyna enn metres twa?
MWA: Kan to sort laboutik, mo pou fini ale.
Sime kler! Mo pran mo form pwisans envizib, mo swiv li. Mo bizen rekonet ki so lekor moule dan so rob moulan, so deryer ki monte, desann ar sak mouvman so lazam bien garni ti pe eksit mwa. Pourtan mo finn viv ar sa fam la plis ki senk an e se aster ki mo pe dekouver anplen zour so trezor kasiet dan nwar. Pli tar mo va okip sa! Les mo explor bann bizou kasiet dan kofor bann fos swami, bann swami foser ek bann foser swami; bann jasous, bann saytann; bann nimakarram, bann tartif, mahatartif.
Eski mo swiv li dan laboutik? Non! Meyer pran bis pou al dan vilaz borlamer. Eh! Vwayaz dan bis san peye! Si bis pa tro plen, peyna problem. Me si bis plen, kees lor mwa. Lasans protez mwa. Sa ler la bien tigit dimoun vwayaze. Mo al kas enn poz dan siez deryer, pre kot laport imerjennsi, e apartir mo pozision-kontrol-baz mo yam tou deroulman dan bis. Enn vie matant pe roul so saple; enn misie bien abiye pe lir so lagazet; enn mama pe donn so tibaba tete; enn group zenes an iniform … Zot pa ti bizen dan lekol sa! Enn zennfi anviron sez an pe konsantre lor so portab, pe avoy enn SMS. Drol sa! Kouma li pez bouton ‘avoye’ li lev latet pou get kontroler, enn zoli boug anviron trant an, ki fer enn sourir e koumans manipil klavie so portab. Vadire sofer bis finn dekouver zot senn. Tanzantan li yam zot dan retrovizer. Ler bis aret dan borlamer tou dimoun desan me tifi ek kontroler res dan bis. Sofer al kas enn poz anba enn pie lafours. Mwa mo al direk ver dilo. Souden mo realize ki mo pe kit tras lor disab. Mo retourn lor lerb. Enn sans personn pa’nn trouve. Mo kontinie mars lor lerb ant disab ek later ferm ziska ki mo ariv kot legliz Sen Misel zis kan lanzelis midi pe sone. Get sa do matlo! Mem legliz akeyir mo prezans ar respe. Mo profit lokazion. Pre kot legliz ena enn zenn vev ki konn fer zom gout nisa apar. Kout enpe ser. Pa fer nanye. Personn pa pou trouv mwa rantre. So laport ouver. Li lib savedir. Mo rantre, asiz lor enn sez, vinn vizib e atann. Tann tapaz dan lakwizinn. Tann so pa pe vinn ver mwa.
FAM LA: Twa sa? Personn pa’nn dir twa tap laport, atann propriyeter dir twa ki bizen fer?
MWA: (Mo sante) Zoli ti fam napa fer to dominer …
FAM LA: Toutswit ousa met dan siro?
MWA: Toutswit. Krikri.
FAM LA: Krikri? Nou pran prekosion.
MWA: Non krikri. Mo pa per aster. Mo Envizib.
FAM LA: Envizib?
MWA: Wi. Pa kapav explike.
FAM LA: Mo ena boukou kliyan met for gagn for pou krikri.
MWA: Pa fer nanye. Mo envizib. Pa neseser servis apre vant!
FAM LA: Kouma to’le! Nou’al dan lasam!
Pa kone kifer li dimann mwa si mo fam kone ki mo al kot piten souvan. Li pa bizen kone. Sa enn zafer zom sa. Enn fam bizen okip so lakaz, so misie; sof so kari, garde. Ena ki dir ki ena zom pe met maladi dan vant zot fam. Pa zom ki antor. Sa travay bondie sa. Nou pa kapav fer nanye pou anpes sa arive. Li li kone kouma pini seki fer pese. … Bizen rekonet, enn larenn nisa sa! … Dabitid kan mo pas divan legliz, mo fer mo signdekrwa e mo rant andan, dimann mo bondie pardonn mo pese. Zordi mo pa anvi. Finn ler pou manze. Envizib, vant vid, vit-vit vant plen!
Zordi misie la pou manz dan restoran 5 zetwal san depans enn sou. Mo fer letour bann latab e gout bann delis kan personn pa pe gete. Kot enn latab ler mo pe sefann chori-chori, enn ti garson riye, enn riye isterik koumadir li’nn trouv mirak. Vremem li’nn trouv mirak. Mazinn enn kou! Enn trans laviann anvole depi enn pla, mont enn pie edmi, de pie oter e enn kout sek disparet net. Pa mirak sa? Ler mo’nn bien manze, mo al dan enn ti karo filao pou dormi enpe. Kisannla mo zwenn zot kwar? Kontroler ek ti mamzel dan bis pe fongoyo. Pa fasil ar zot. Okenn respe pou lanatir. Fer papiyon gagn onte!
Ler mo somey kase, soley ti pe desann for-for ver lorizon. Bwat sa! Sa ler la difisil pou vwayaz envizib. Bann bis foul. Mo pa ena kas lor mwa. … Eta bachara! Trouve kouma labitid anpes kreasion? Gramaten sorti lakaz, tanto retourne; nek swiv routinn. Peyna pou retourne. Okontrer aswar mo pou kas mo poz da lotel Delix. Manze, bwar pa enn problem. Mo finn deza teste sistem la. Mo finn pas lekzame ar distenksion. Pas lanwit dan enn lotel? Enn gajak. Envizib mwa, mo kal dan enn kwen kot resepsion e lor vites mo pou kone ki lasam vid. Okontrer mo swazir konfor rwayal. Samem so yes! Lerla mo al dan lasam, ouver minibar. Jalsa douniya baba! Yes, yes, yes!
Ler mo ariv kot lotel soley ti pe kouse. Soley kousan lor lamer ena enn pouvwar mazik. Reyon lor, rouz ek mov fizione, separe dan enn dans oralanti e bann pie filao rod perdi zot gro ver pou anbras kouler lesiel. Bien vit endigo vinn violet e violet aval tou pou les lalimier zetwal perse. Lor laplaz divan lotel aktivite koumans diminie e se bar, salon ek restoran ki koumans ranpli. Pre kot bar mo dekouver de misie bien respektab dan mo vilaz. Enn li prezidan vilaz e lot la li sef lopozision dan konsey vilaz. Ofisielman zot bann adverser koryas me anverite – mo soupsone – zot tir plan ansam. Zordi kikfwa mo pou dekouver zot rol. Mo koste, asiz lor enn balistrad pre kot zot.
PREZIDAN: Non, personn pa pou kone. … Isi peyna dimoun kot nou.
SEF LOPOZISION: Bann travayer?
PREZIDAN: Si ena travayer sorti kot nou, enn sel kou mo krak zot lalinn. Kouma mo ti pe dir twa, Misie la ki kontrol 51% aksion dan sa lotel la, ole mont enn lotel siper lix dan lamar mangliye ki tom sou kontrol nou vilaz.
SEF LOPOZISION: Enn park natirel sa! Bann exper internasional finn demontre so lenportans dan balans ekolozik nou rezion.
PREZIDAN: Ki ekolozi? Nou nou pe koz ekonomi, pitay, paysa, fizon, foulous! Enn ta pou twa, enn ta pou mwa, enn ta pou nou tou.
SEF LOPOZISION: To kone, bann peser ek kiltivater zwit pou revolte.
PREZIDAN: Sa bann gopia la, deminitkat mo met zot dan mo pos.
SEF LOPOZISION: Zot pa dan to ward. Dan mo ward ki pou ena fraka.
PREZIDAN: Ki to trakase? Nou aste detrwa lider, donn zot enn nouvo rol – gardien, bodigard, sekirite, makro loka … Zot tengn net.
SEF LOPOZISION: Bann fam ki diriz mouvman.
PREZIDAN: Sanz taktik. Pas siro, met dan siro; donn zoli kado … Timama zot fonn dan lili.
SEF LOPOZISION: Pa koumsa sa!
PREZIDAN: Be nou met letadirzans!
SEF LOPOZISION: Letadirzans! Latet pa bon? Zis gouvernman santral gagn drwa fer sa.
PREZIDAN: Mo koz ar Premie Minis. Lentere nasional. Pa per twa. Faypatsankler, mo dir twa. Bon! Ase koze! Nou’al dan lasal masaz.
SEF LOPOZISION: Lasal masaz?
PREZIDAN: Nek swiv mwa, mo bayo!
Mo les zot al gout nisa delix. With the compliments of management. Sef aksioner finn donn direktiv sef administrasion pou fer sef lopozision gagn enn nisa apar. Ala kimanier lavi la deroule. He, roupi pou koul dan dalo! Mo kapav gagn mo bout. Mo extra bonere. Lespri Bienfeter, peyna ase mersi dan liniver pou dir ou mersi.
Extra sa! Mo’nn dormi enn sel tre. Bien bwar, bien manze, erkonn toutlanwit. Bon aster pou bizen deklas.
DEZIEM ZOUR
Soley liberte finn leve;
Aroz later, lamer, lesiel
Ar lalimier laverite.
Lespri Bienfeter, mo lerwa,
Aster to rengn vinn eternel.
Peyna, peyna katakata.
Mo ena de zour divan mwa pou fer enn louvraz sasi ki mo pou depoz kot lipie mo lerwa, mo papa, mo bondie, Lespri Bienfeter. Pandan premie zour mo finn teste mo pouvwar. Aster ki mo konn mo lafors mo kapav balye karo, met prop partou.
Mo tann dir monper dan nou parwas souvan bliye so promes seliba; panndit dan sivala enn fos Endou ki manz koson; miaji ankasiet bez so larak; enspekter lapolis enn pilon ki soutir marsan ladrog; profeser dan lekol pe sodomiz tigarson; dokter dan dispanser pas lame ar bann mamzel ek zenn madam; lapolis bous zot labous ar gous; bann mama pe vann zot tifi; kontra maryaz peyna valer; pese, bisagn, bisagn, pese. Bizen met prop partou. Samem mo mision.
Mo premie travay se al kot sa fam ki ti fer mwa gagn latet. Li pou kone ar mwa zordi. …
Lasans ar mwa! Li tousel kot li. Li pe bengne. Pappao! Ala li zoli la! Mo anvi trap li. Non, li pou kriye; vwazen pou galoupe vini … kapav ena bel jannjat. Vomie evite. Pli tar mo va dir li ki mo finn trouv so sign bote pre kot so sex. Mo fann sa koze la partou. Mo bizen gard enn souvenir mo laviktwar lor li. Mo get dan so tirwar. Etae! Tou sort kalite poz touni. Fim X manti. Mo sir sa bann foto la pou dan bien dan mo pos envizib. Zot finn fit mo lapeti. Mo anvi retourn lakaz pou fouy mo karo diten. Wey, mo fer sa e apre mo al fer enn lanket kot sa pilon la. Mo fer enn ti letour, pas kot mwa.
… Ki sa bisiklet la pe fer kot mwa?
Ayaya! Boutikie pe okip karne rasion. Mo sorti atout vites.
TRWAZIEM ZOUR
Kot mo ete? Mo latet pe eklate; mo lestoma pe vire; mo labous lapat-lapat.
“Bann serk blan ek nwar
Pe roule dan so rev,
Agos-adrwat, adrwat-agos,
Bann serk nwar pe tourne, pe vire
Pe maye.
Enn lasenn pe koumans amar li
Ar kosmar.” (Trip Sere, Lagorz Amare)
Li finn tray mwa. Mo ti bizen touy li. Non, mo pou touy momem, fer li vwar. Sans mo ankor ena mo mama. Li pa finn ezite pou donn mwa enn plas pou dormi. Pourtan … Preferab pa panse. Si mo dormi enpe, ler mo leve mo pou trouv pli kler …
… Ki pou fer aster? Enposib retourn kot mwa. Mo peyna kot mwa. Mo kot mwa dan labraget boutikie. Sa bann la zot pran tou. Nou pei, nou lakaz, nou fam. Bizen bril zot! …
… Kan mo papa ti mor, apenn dey fini, mo mama ti al kot sa Zangarna la. Mo anvi vinn envizib permanan, fonn, disparet. Zangarna pran mo mama; Zangarna pran mo fam. Ki lagign lor mwa? …
… Laont! …
… Mo papa pa ti enn sen. Bwar, sou, trape bate. Viol li divan so prop zanfan. … … … … …
… Mo’si mo enn bouro? … … … … … mo pa kwar …
… … … …
Ki ler la? Trwa-zer tanto? Mo mama ek mo boper … boper? … premie fwa mo apel li boper, pa sa Malbar la. … Li finn tret mo mama bien … kouma enn prenses, dimoun dir. Kikenn pe vini. Mo mama sa.
MO MAMA: To pou res dormi mem?
MWA: (silans)
MO MAMA: Daryo, ki pe ariv twa?
MWA: Korek sa!
MO MAMA: To kwar to pou kouyonn mwa. Ki to gagne?
MWA: Ala to fatigan la!
MO MAMA: Get sa! Leve, bengne, mo prepar enn ti lasoup. Lasoup pou desann. … Kifer zot bwar koumsa? (Li vinn asiz kot mo latet) To ena traka, mo garson! (Mo plonz mo latet dan lorye, koumans plore. Li kares mo seve.)
Oktob 2007
TIZISTWAR POU LEKRAN 2
PREFERANS DAM
ti kare nwar, ti kare blan,
pion zonn maron, pion maron fonn;
ti kare nwar, ti kare blan,
met twa mouton; met twa koson;
ti kare nwar, ti kare blan,
oblize manz, preferans dam;
ti kare nwar, ti kare blan,
kot to bouze, to manz feyaz;
ti kare nwar, ti kare blan,
met twa koson, preferans dam;
ti kare nwar, ti kare blan,
mo dam to pion, preferans dam.
Ti kare nwar, ti kare blan!
Preferans dam! Preferans dam!
Mo manz twa kri! Fini twa net!
PROLOG
Dan Pov-Peser, enn lavil dan borlamer, tou ti regle dan lozik karodamie. “Pa per kraz kor, pourvi to monte” ti zot premie komannman; deziem komannman ti “Pa per plen pos; kan enn plen pos, tou pos paret plen”; “Pa per brouy labou, zet lasann dan lizie tanki twa to kapav tir to kanet dan zwe” ti zot trwaziem ek dernie komannman. Lor so fas lenor ti ena lamer ki ti apel Waterfront, enn ti lepor pirog peser ek enn marina kot bato plezans ti amare vizavi bann lotel delix. Trwa lezot kote ti ankadre par enn ranze kolinn e zis omilie ranze la ti ena enn morn, enn kolinn enpe pli ot ki lezot, ki bann abitan ti apel Montagn Morn. Lor latet Montagn Morn ti ena enn sato ki ti anserkle par enn miray ki ti ekipe par enn trale tipti latour kot bann santinel, vennkat lor vennkat, ti vey sekirite propriyeter. Lor flan morn la e lor flan bann lezot kolinn, kote lamer, ti ena bann vila delix, sakenn ar so zarden ek so pisinn. Amizir desann ver vale bann lakaz ti vinn pli tipti e modes. Depi lipie kolinn ek morn ziska lamer ti ena bann bikok ek kabann e ant zot ti ena diferan plantasion. Lot kote, flan morn ek bann kolinn ki ti get ver lesid ti desann an presipis.
Si fobour mizer ti alabandon, parkont sant lavil, Waterfront, kartie komersial, endistriyel ek rezidansiel ti foud lamizer. Minispalite ti vers maximem resours dan konfor ek sekirite bann sitaden ‘responsab’. Bann sitaden responsab dan biznes agrikol, endistriyel ek touristik ti viv dan vila lor flan kot lipie sato. Propriyeter sato ti donn zot proteksion anretour obeisans. Zot ti priye mem bondie anba mem latant deryer ban kapitone rezerve pou MahaSenierisim Touletan (MST) e so fami miltip (bondie done, ki pou fer). Bann zans kot lipie kolinn ek morn ti gagn drwa dibout deor san blok laport tansion retardater ti bizen pase. Tank tou dimoun respekte lord, pa met makadam dan langrenaz, bondie kontan; MahaSenierisim Touletan, so arem, so zanfan lezitim ek ilezitim, so tizanfan lezitim ek ilezitim kontan.
Bann lagazet ti ekrir toulezour ki Pov-Peser ti enn lavil san zistwar – anfe ti ena boukou tipti tizistwar ki fer lagazet vande – me nanye destabilizan. Sef Editoryalis ti repete ki ideolozi ti’nn bien mor e bien antere e ki listwar ti’nn fini rant dan bit. Touletantism pou regne eternelman. Tou ti pe glise kouma kouto dan diber. Bondie Pov-Peser ti pe pas letan lir tikomik.
AK 1
MAMON
Dan biro lemer minispalite Pov-Peser (PP). Lemer PP (LPP) pe koz ar sekreter MahaSenierisim Touletan, MiniMST.
LPP: Ki MST panse?
MiniMST: Bizen mars ar letan. Nepli ena plas pou travay artizanal. Bizen Profesionaliz-Privatiz-Globaliz-Deregilariz. Minispalite bizen vinn fasilitater. Pwen final. Latet ek flan Montagn Morn ki kone ek se zis zot ki kapav fer devlopman; lipie kolinn ek morn zot tro dan labou pou ki zot kapav fer lespri travay. Bann talon sa. Zot oblize par deryer. … Fer lespri travay? Kouma seki pa ekziste kapav fer louvraz marse. Fode ena lespri pou fer li travay. Zot zis bon pou kasiet anba latant, vey tonbaz. MST ek bann MiniMST bizen trap gouvernay. Se sa volonte nou bondie.
LPP: Be mwa?
MiniMST: Ou ou met dilwil dan biret e gres langrenaz. Samem apel fasilitater.
LPP: Annn!
MiniMST: … MST konn montre so apresiasion. Get oumem …
LPP: Wi, wi … Donk li ole ki nou konstrir enn pli gran marina?
MiniMST: Bann pirog peser bizen sanz mouyaz. Avoy zot dan sa ti labe, samem Labe Labou dan les, kot kolinn Toutouk ek Vale Labou vinn tous dilo.
LPP: Peyna laplaz; peyna lapas. Bann peser pou manga!
MiniMST: Manga! Lapolis minisipal bizen dres ar zot. Pa bliye, eleksion pe vini. MST kapav rod enn lot seval ek enn zoke vierz. Zoke lardwaz prop. … Ant Labe Labou ek Kap Malere ena senk kilomet laplaz. Pa zeometrik sou kontrol minispalite. MST ole enn bay san-tan renouvlab otomatikman. Li ena enn proze lotel delix ek vila siper lix; teren golf; kazino …
LPP: Ti dimoun okip teren dan Vale Labrez ek Sourir Mouye. Zot fer plantasion, nouri zanimo. Zot finn ranz zot lakaz.
MiniMST: MST konpran. Li pou konstrir bann site dan vale kot lipie kolinn Toutouk. Zoli ti lakaz ki enn gran arsitek finn desine. Limem ki finn fer plan sato, lotel delix, vila. Lepep pou dan bien. Pou ena travay pou tou dimoun: gardien vila, servant, masez. Dan so gran sazes, MST finn pans tou. Pou ena enn vila pou ou. Fetefourni!
LPP: Bizen fer konsey aksepte tousa. Pa pou fasil!
MiniMST: Sa travay fasilitater sa!
***
Fatma, Fatima ek Tiba (FFT), trwa fam ki ti ena ant 45 ek 50 an, ti konn boukou difikilte ziska zour ki zot ti desid pou sanz zot lavi. Fatma ti ena enn mari violan ki apart bate pa ti konn nanye. Enn zour ler li ti pe rod viol so tifi, Fatma ti pwagnard li ar enn kouto lakwizinn. Lapolis ti aret li pou mert me boukou dimoun, bann ONG, bann entelektiel, bann travayer sosial ti pran so defans. Zot tou ti dir ki ti enn kees lezitim defans. Finalman prosekiter ti klas zafer la. SOS-FAM ti akeyir li e dan sant fam li ti zwenn Fatima ek Tiba ki ti finn fer travay sex e ti finn depann lor ladrog ziska ki zot ti finn vinn seropozitif. Dan Sant Solidarite zot ti finn travers zot kalver ziska zot ti finn vinn klinn e ti finn reysi kas lasenn dan lespri. Enn lamitie profon ti atas zot ansam e avek led Dani Filip, enn travayer sosial, zot ti reysi gagn enn bout teren pre kot Lamer Rouz pou kiltiv legim ek fer lelvaz poul. Enn gran lelan solidarite popiler ti permet zot gagn enn ti kabann e koumans zot biznes dan Vale Sourir Mouye, dan lwes Pov-Peser. Apre boukou lane zefor, zot ti regagn pie e ti koumans amelior zot konfor.
Ti ena boukou palab lor zot. Trwa fam pe viv ansam! Sirman zot lesbienn; sirman zot sesi; sirman zot sela. Me Fatma, Fatima ek Tiba ti movi ar zot. Aster zot, ki avan ti depann lor soutien lezot, ti pe kapav ed lezot dibout lor zot lipie. Minispalite pa ti tike pou lwe lor bay ar bann demander later parski zot ti pe okip teren la bien, bazar ti ranpli ar prodwi agrikol e ti ena mwens povrete dan lavil.
Sa Samdi swar la ti ena boukou aktivite kot FFT. Maryaz Fazila, tifi Fatma, ar Suresh, enn profeser lekol primer dan Vale Labrez ki ti net dan lwes, enn landrwa kot konfli ti pe bouyone. Dan Vale Labrez ti ena later fertil e enn larivier ki ti sorti lor kolinn pou al dan lamer. Donk dilo pa ti manke. Ti ena tou pou lape ek devlopman me samem rezion ti may dan tanay lamerdman. Normalman zeografi korek amenn krwasans korek me dan Vale Labrez teori mont lor pie. Kikfwa li ti eksepsion ki ti konfirm enn reg.
Suresh ti garson enn komersan ki ti pe fer so biznes bien e ki ti ena gran-gran plan pou so garson: letid iniversiter (avoka ou dokter), maryaz dan enn gran fami; pli divan lemer Pov-Peser. Me kouma li ti pas so HSC, Suresh ti kit so lakaz, disparet. Enn swar, zis avan so lekzame, divan li, so papa ti kalot so mama. Li ti manz so kou, fini so lekzame, atann rezilta. So bon rezilta ti liber li. Li ti aplay pou enn labours Minispalite pou vinn profeser lekol primer. Bann ki gagn sa labours la zot ti bizen sign enn bonn ki zot aksepte travay dan bann rezion defavorize kouma Vale Labrez.
Fazila ti ena trwa mama me Suresh pa ti ena personn. Souvan li ti anvi al get so mama; sirtou pou prezant li so bieneme me li pa ti ole zwenn so papa. Zot lakaz ti lor letaz magazen e ti bizen pas par magazen pou al dan lakaz. Ti ena enn ti leskalie sekour par deryer me pas par laport deryer ti enn imiliasion ki Suresh zame ti pou aksepte ni pou Fazila, ni pou li.
Pandan ki bann zenn ti pe danse dan lakaz, deor dan latant ti ena enn group otour Ton-Maxim, enn vie peser ki ti enn fwet lor rakont lavi lontan, asezone ar sante ki li ti konpoze. Kikenn ti dimann li kifer dimoun apel vale kot Suresh travay Vale Labrez.
TON-MAXIM
Lontan li ti apel Vale Frez. Lepok mo grandimoun, zot dir si to zet enn lagren lor later, ler to revini enn pie pe pouse. Ti ena fri, legim anabondans ziska ki enn zour, enn gran misie Flan Morn desid pou aras tou pou plant taba, ranz bann gran langar pou met fey sek; mont enn four imans pou prepar fey taba; lizinn pou fabrik sigaret. Servi langre, pestisid, herbisid pou double, trible rekolt. Dolar galoup deryer dolar, fer piti ar dolar. Later koumans fatige; lapli lav pwazon, vers dan larivier; larivier koumans perdi lavi; kamaron ek sevret vinn rar; bred sonz ek kreson vinn fay; pwazon koule al dan lamer e dan lagon dega fer ravaz. Enn zour enn nouvel boulvers nou rezion: sigaret li enn veritab pwazon ki fer gagn kanser poumon. Panik. Propriyeter karo ek lizinn taba lev so pake al dan Lafrik kot bann blan ti ena enn sistem diskriminasion ki ti apel aparteid. Piyaz later ti fini fer so ravaz. Dilo larivier ti sek. Bann vie ek bann zanfan ti pe pati dan lamizer. Bann ki ti ena zot kouraz ti al travay lor flan kolinn pou enn bouse manze. Vale frez, ti vinn labrez.
Linet dolar dan lizie
Nou ti bliye get dime;
Zarden Bondie ti done
Ti vinn enn dezer brile.
Kan frez griye lor labrez …
Enn gran garrbarr dan lakaz koup souf Ton-Maxim. “Ala zot lager”, li ti dir san okenn sirpriz. Ti enpe normal dan kiltir Sourir Mouye. Kan finn bien amize detrwa koutpwen, koutpie zame ti detro. Anmemtan li ti enn signal ki fet ti bizen al dodo. Enn par enn, dan ti group, bann envite ti al zot lakaz. Nouvo marye ti al dan zot lasam.
***
Desam ziska Mars, samem peryod pli so, pli imid e parfwa pli danzere dan Pov-Peser. Sa lane la, vadire sistem klimatik ti deregle. Pandan Desam ek Zanvie klima ti ase konfortab me enn sel kou ver ledis Fevriye tanperatir ti mont anfles. Ver lekenz enn lapli toransiel ti koumans tonbe. Mem larivier Vale Labrez ti deborde e ti koumans nway plantasion meg-meg ek bann lakaz. Enn dilo rouz ti pe desann ver lamer e Labe Labou ti met enn manto rouz. Si dan Vale Labrez dimoun ti abitie fer fas maler ek mizer, bann dimoun Sourir Mouye ti finn konn enn long peryod prosperite. Kan dilo kolinn ti koumans devers labou, nway plantasion, sarye lekiri ar so zanimo, defons soubasman lakaz, panik chombo tou bann abitan par lagorz.
Gran Misie Sato, bann lezot misie lor flan Montagn Morn, bann dirizan minispalite ti kone ler beni par zot bondie ti finn arive. Minispalite ti deklar Vale Labrez ek Vale Sourir Mouye bann zonn sinistre. Enn bondie spesial mizerikordie ti epargne Vale Labou. Lemer dan so gran sazes ti deklar letadirzans ekonomik, politik ek sosial. Enn dekre ti dir ki rezion Labrez ek Sourir Mouye ti extra danzere pou habitasion sitaden Pov-Peser akoz enn menas sever glisman teren. Ti bizen enn migrasion masif tou dimoun ver Vale Labou kot pa ti ena, dapre bann exper lokal ek enternasional, okenn danze glisman teren. Minispalite, grasa soutien MahaSenierisim Touletan, ti konstrir enn trale lonzer pou abrit tou bann sinistre.
Dan enn renion spesial, Konsey Minisipal ti deside pou privatiz Vale Labrez ek Sourir Mouye e permet sekter prive sou lidersip MST, konsolid ek devlop sa de rezion la; pou konstrir enn pordepes dan Labe Labou; Waterfront pou vinn enn marina zean; ena osi enn plan pou enn lepor dan dilo profon. Lasann kremasion pa ti ankor refrwadi e deza travay konstriksion ti koumanse.
***
Ler lefe panik ti koumans disipe, bann dimoun plis eklere ti pe koumans soupsonn marday. Ton-Maxim ti pe konpoz tisante foutan pou fer seki anvi konpran, trouv kler.
Bondie kone ki li fer!
Lapli tonbe, lav later;
Kabann glise, al lamer;
Dan so plas sato pouse.
Bondie kone ki li fer!
Bann zenerasion Suresh ti pe montre enpasians. Zot ti trouv drol ar ki vites Vale Sourir Mouye ek Labrez, Waterfront, marina, sant lavil ti pe transforme. Bann vila elegan dan bann lakour vadire zarden botanik irige otomatikman; bann lotel ar gran teren golf; larout kat vwa; sant komersial grandioz. Enn letalaz larises napa-badine. Par kont Vale Labou ti pe kontinie koule dan labou, malang, pouritir. Par milie bann Pov-Peser ti parke dan enn landrwa malfame kot maladi, adiksion ek prostitision ti pe fer maler. Zot ti kouma bann Maori ek Amerendien dan zot rezerv. Dominer gourman ti pe touf limanite partou.
Bann sef relizie ek bann zournalis ki ti pe gagn li bonn ar Sivilizasion MST ti ferm lizie me ar larive enn zenn zenerasion pret ek reporter sitiasion ti pe koumans sanze. Dan legliz kouma dan lagazet, rajo ek televizion, bann lartik ek reportaz ti pe koumans denons lenzistis ek soufrans. Bann zournalis ti pe koumans pratik zournalism envestigatif. Dirizan Sivilizasion MST ti pe koumans agase. Sirtou ki bann media ti dan lame bann ki ti pros ar pouvwar Montagn Morn. Bann pret onet ki ti rod res fidel ar mision zot Senier ti pe gagn difikilte pou fer zot travay kouma bizen. MST ek so lantouraz ti finn ferm divinite dan zot kofor. Mesaz diskre ti pe dir bann reporter rekalsitran ki zot ti bizen swazir ant zot bouse manze ek zot lanket. Ena ti prefer lev pake ale.
Ledikasion ek servis lasante ‘si ti koul dan lozik ‘Toupoumwa Toutswit’. Fristrasion ti pe fer dipi dan latet ek leker dokter, ners ek profeser. Lekar ant ris ek pov ti pe grandi ar enn vites enkrwayab. Lendistri Sekirite ti pe gagn enn krwasans de sif.
***
Kouma enn ourit zean, povrete ti pe avoy so lapat dan tou ti kwen. Fondasion lekzistans ti afekte. Lagazet, rajo prive ti ranpli ar nouvel ki donn sok: vol, viol, violans, enses, mert; paran touy zanfan, zanfan touy paran. Anmemtan enn ti group politisien radikal (Group Gevara) ti koumans azir. Pou zot, lalit arme ti inevitab. Ti koumans ena enn seri atanta. Dimoun lor flan kolinn ek morn ti soke; ti dimann plis represion, restorasion penndemor. Me bann sitwayen ordiner ti pe tap lame sak fwa ki enn bom ti eklate. Paralel ar politik revolisioner ti osi ena enn mouvman modere, non-violan ki ti enspire par Zezi ek Gandhi (Mouvman Lazistis). Mem si sa de group la ti diferan lor metod, zot ti pe dimann mem zafer: lazistis sosial, solidarite, partaz. Suresh ek Fazila ti bien aktif dan deziem mouvman la san ki zot ti kondann Group Gevara. Ti ena enn konplemantarite ant Gevaris ek Lazistis.
***
Tanki Lazistis ti enn ti group san gran lenportans, lotorite pa ti kas latet ar zot me amizir so lafors ek so popilarite ti pe ogmante e ki lien ar Gevaris ti pe vinn sere, Komision Ledikasion ki ti responsab lekol primer, ti koumans krak lalinn.
FAZILA: Ki nou fer?
SURESH: Zot malen! Zot ti kapav terminn mo kontra. Legalman zot ena tou drwa parski dan mo kontra li kler mo pa gagn drwa fer politik. Me zot pa pe met mwa deor. Zot pe fors mwa kit aktivite politik pou kas moral bann kamarad. … Si zot met mwa deor mo vinn viktim, martir. Mouvman gagn pwen. … Ki to panse?
FAZILA: Nou fer enn renion fami: twa, mwa, Mama, Tantinn Fatima ek Tida. Ti’a bon gagn zot lopinion.
SURESH: Kifer fatig zot latet? To mama pa ena ase traka? Tantinn Tida ek Fatima toulede bien malad …
FAZILA: E lorla mo’nn trouv mwayen tom ansent!
SURESH: Ki to’nn dir? Ansent! Kifer to pa’nn dir mwa?
FAZILA: Mo ti pe al dir twa; letansa fakter vini ar sa let la.
SURESH: E lorla to pe diboute. Hen pran sa sez la. Asiz twa koko.
FAZILA: Suresh, mo pa malad; mo zis ansent.
SURESH: Nou atann ziska tanto, zwenn nou fami e lerla pran desizion ki bizen.
FAZILA: Mo kwar meyer.
AK 2
SIDARTHA
So rasinn dan labou
Me so fler lalimier
Ekler lespri dan nwar.
Ti ena enn bondie spesial pou bann abitan Labe Labou ek Vale Labou. Malgre ki li ti sirpeple, malgre bann problem ki ti lev latet depi deliz ki ti deplas zot, sa rezion la ti pe koumans enn lot kalite lavi. Premierman bann peser ti koumans devlop enn lot konportman. Olie tir lafwinn sak fwa zot pa dakor parski bien souvan zot pa ti pe tro konpran, zot ti pe koumans ekoute; olie bangole sak fwa ti finn fer enn bon lapes, zot ti koumans ramase pou aste lekipman (lasenn, moter, lavwal, galfa, lapentir); koze ledikasion pa ti pe tom dan zorey sourd; zot ti pe vey lamer e resif pou anpes dinamitaz ek pou lasas bann ki servi siyanid pou soul pwason. Me plis enportan ki tou, zot ti pe ekout bann vie ki ti pe dir zot pa detrir mangliye. Rezilta: zot ti pe nouri lanatir ki ti pe nouri zot. Kote planter ‘si ti ena enn nouvo lapros. Zot ti pe met anpratik teknik laferm entegre. Ki li peser, ki li labourer zot ti finn realize ki pou zot avanse, zot ti bizen kopere. Aprann travay angroup. Sakenn so sakenn ti finn amenn trazedi. Zot ti konstrir enn rezo korperativ lamer ek later; ti ena korperativ konstriksion; bann profeser ti mont bann korperativ lekol el kolez. Enn dokter ki pa ti dan kan labou ti desid pou vinn ed zot mont enn korperativ lasante. Pa ti ena boukou pitay me tou dimoun ti pe gagn travay e bann vie pa ti pe zete dan poubel sosial. Okontrer zot ti pe devlop enn nouvo manier viv anfami kot liberte koup ek bakep sosial ti anlekilib – enn fami entegre ki ti pe ed zot pou fer fas problem fami nikleer san rant dan lak fami lontan kot gran dimoun ti enpoz zot lalwa e blok liberte koup. Ti ena rol pou tou dimoun: bann vie ti pe okip bann tipti ek bann zenn pandan ki bann adilt ti pe gagn zot lavi e bann zenn zan ti pe okip bann vie, ed zot fer fas laz, febles, maladi e sirtou solitid.
Tifi Fazila ek Suresh ti gagn di-zan. Triyo Fatma, Fatima ek Tiba ti finn kit zot depi lontan. Suresh ki ti touzour pe travay dan lekol minisipal ti enn dimoun malere dan travay; me so koup ti bien stab. Dan tanto ek wikenn li ti pe donn enn ti koudme dan lekol korperativ me laflam ki ti anim li lontan, ti finn bien febli. Aster li ti pe viv plito pou so tifi. Fazila tanzantan ti pe dir li ki li ti pe tro gat sa zanfan la. Li ti rezwenn so papa zour lanterman so mama. So papa ki ti malad-malad ti dimann li vinn okip magazen la. Li ti refize. Li ti dir so papa ki so plas ti dan Vale Labou.
Anverite Suresh ti zwenn enn misioner Sidartha ki ti konstrir enn monaster dan enn tikwen Vale Labou. Lansegnman sa gourou la ti fer li dekouver enn lot vizion, enn lot kalite viv. Kouma fler lotis, li ti pe panse ki peyna problem si so lipie ti dan labou pourvi ki so regar dan lesiel.
***
Dan rwayom Mamon biznes ti pe kontinie plen kofor ar dolar e latmosfer ar gaz grinnous. MST, Lemer ek konseye, bann abitan lor flan ti fer sanblan ki tou korek. Si ou pa trouv enn problem savedir li pa ekziste. Ki global warming detrwa ilimine ti pe koze? Touris par ta ti pe vinn dan SiperBoing-Erbis. Nonm vol ti pe ogmante. Toulezan ti pe bizen konstrir nouvo lotel e azout nonm lasam dan lotel ekzistan; bann vila ti pe vande kouma tipate. Sa bann dimoun la pa ti pou met zot lamone dan Pov-Peser si zot pa ti sir. Li vre ki nivo lamer ti monte enpe me ar teknolozi modern ti fasil pou trouv solision.
Bann peser Labe Labou ti kone ki bann zafer anormal ti pe arive. Konportman mangliye ek pwason ti pe vinn deplizanpli bizar. Lor later ‘si bizar ti pe met gorl ar bizar. Fazila ti ena enn pie mang mezon-rouz ki ti koumans fleri an Me. Toulemwa li ti larg nouvo fler. Ler ariv Novam li ti trouv lor so pie mang pa zis nouvo fler me osi mang toutsort groser. Si sa ti kontinie li ti pou kapav kas mang ziska Mars/Avril. Kont sezon? Plito nepli ti ena sezon. Termostat lanatir ti deregle.
Si sivilizasion Mamon ti pe kontinie roul-roule dan kanal labitid e, linet paysa lor lizie, latet Montagn Morn, flan kolinn ek morn, sant lavil, Vale Labrez ek Sourir Mouye, pa ti santi lay; si bann spesialis propagann dan lagazet ek dan bann enstitision kot loder lamone touy lozik, rezonnman ek santiman ti pe gagn boukou baksis pou prouve seki ete pa ete e seki pa ete, ete; si legliz Mamon ti toultan ranpli e servis Mamon ti ena boukou servan se dan rezion labou ki ti ena devlopman enteresan. Bann abitan ti oblize inove parski si pa ti sanze lamor ti pou koste. Zot ti pe reaprann viv ankominion ar lanatir. Lespri Sidartha ti pe pers vwal maya; dimoun ti pe konsome dapre bezwen e evit rant dan jalsa konsomasion dan nisa ENA.
Bann mwann Sidartha atraver zot manier viv ti pe montre dimoun ki ler nou tro antise ar zwisans dan posesion, nou devier nou prop bol dal. Me fale pa kwar ki lavi ti vinn paradi lor later. Nouvo manier viv ti zis enn laport sorti apre deliz ki ti vir tou anbalao. Amizir letan pase dimoun ti koumans bliye seki ti ariv mazorite sitaden Pov-Peser. Zot ti pe rekoumans anvi gout zwisans Mamonism.
Pou selebre laniverser katroven-zan Ton-Maxim enn tigroup pop ti desid pou sant enn poem ki poet kan labou ti ekrir.
Kan premie deliz vini
Nou tou nou ti pe dormi;
Peyna pou traka, baba,
Ena dal ek farata.
Enn zour san atann
Toufann kraz nou karo kann;
Dilo vinn alim laflam,
Enn zour san atann.
Boukou banane apre
Nou’nn gagn lakle dan lame.
Me nou pe real dormi!
Tansion deliz revini!
Enn zour san atann
Toufann kraz nou karo kann;
Dilo vinn alim laflam,
Enn zour san atann.
***
Dan Monaster Sidartha, Misioner Sidartha ti pe sey ed Suresh rezoud bann konfli dan so latet.
SURESH: Mo pa kapav abandonn Fazila ek mo tifi.
MISIONER SIDARTHA: Aret pans endividiel! To lamour bizen anvlop Kosmos!
SURESH: Kosmos?
MISIONER SIDARTHA: Kosmos li pli gran ki liniver. Mil miliar liniver fer enn kosmos.
SURESH: Ki manier lamour enn dimoun kapav anvlop mil miliar galaxi ek mil miliar liniver?
MISIONER SIDARTHA: Si lamour Bondie kapav, pou twa’si kapav.
SURESH: Mo pa Bondie.
MISIONER SIDARTHA: Lamour li pa imen. Li diven; li kado ki Bondie finn donn nou pou fer zanimo vinn imen. Lamour diven li anvlop tou. Fazila, to tifi, tou!
SURESH: Be kouma zot pou fer? Zot depann lor mwa.
MISIONER SIDARTHA: Nou kominote bizen twa isi. Kominote konn so responsabilite. Nou pou okip zot parey kouma twa to pou okip nou.
SURESH: Kifer mwa?
MISIONER SIDARTHA: Enn mister! Peyna explikasion.
SURESH: Kot lozik, rezonnman dan tousa?
MISIONER SIDARTHA: Peyna enn sel lozik, mo garson. Lozik Mamon li pa lozik Sidartha.
***
Sa lane la bann zafer bizar ti pe arive. Bann zanimo ki normalman sove kan dimoun aprose ti pe vinn rod refiz dan lakaz dimoun. Krab trouloulou ti pe mont lor pie filao; lera ti pe morde san soufle; bann lisien dormi, les voler rantre. Bann pie fri lete ti pe raporte an-iver. Enn saler sek ti pe touy sirtou zanfan ek vie dimoun. Parfwa bann pie alime kouma flanbo. Lamer gourman ti pe aval tou lor so sime. Bann vila delix ti pe vinn akwariom. Dimoun, zanimo, bebet ti pe grenp kolinn ek morn pou rod enn sanktier. Bann abitan flan kolinn ek morn ti pe sey repous bann anvaiser. Abba!
Misioner Sidartha, Suresh ek bann mwann ti reysi anpes enn masak. Finalman zot mesaz solidarite ek partaz ti pe rant dan latet. Li ti zis enn kestion sirvi. MST ti sove dan so elikopter personel, bliye fam, bliye zanfan. Li ti disparet dan lamer ler tenk lesans ti vid. Bann sirvivan ti organiz zot lavi lor flan kolinn ek morn. Bann Sidartis ti fer sato lor Montagn Morn vinn monaster. Apre lamor Misioner Sidartha, Suresh ti vinn Sidartisim. Apre enn long peryod soufrans ek difikilte lanez ti pe rekoumans forme dan Pol Nor ek Pol Sid; lamer ti koumans rekile.
***
EPILOG
Enn zour zis avan midi, pandan detrwa segonn, lobskirite ti anvai partou. Zis midi soley ti reparet e anmemtan enn tibaba tifi ti ne dan enn ti kabann peser pre kot dilo. Trwa sadou, pa kone kot zot ti sorti, ti vinn salie li. Zot ti alim sanbrani, prostern divan li. Pli tar zot ti rakonte ki dan enn rev enn mamzel bote rar ti dir zot ki enn nouvo youg ti pe ne kot lafwa ek lozik siyantifik nepli pou an konfli. Samem ki apel Shakti Youg.
SHAKTI YOUG
Kan de kontrer nepli lager,
Personn pa kwar li siperyer,
Pa rod kraz kor so ser ek frer
Lerla soley Shakti Youg
Leve ar douser lalinn.
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Anou ranz enn lasal ver;
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Ankouraz lakorite;
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Dekor li ar zoli fler;
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Kiltiv nouvo lamitie.
Kan kare nwar ek kare blan
Ek pion zonn maron maron zonn
Pe sant ansam preferans kam
Lerla soley Shakti Youg
Leve ar douser lalinn.
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Anou ranz enn lasal ver;
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Ankouraz lakorite;
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Dekor li ar zoli fler;
Shakti ‘Ma, Shakti ‘Ma
Kiltiv nouvo lamitie.
PA LAFEN ME KOUMANSMAN
OKTOB 2007
TIZISTWAR POU LEKRAN 3
IZAK EK IZWA
PROLOG
NARATER
Zot rapel, bann zanfan? De milion lane desela kan klima nou planet ti sanze net, bann lazeng dan les Lafrik ti sanze e metamorfoze; dan zot plas bann savana ti ne. Kouma zot ti aprann dan lekol, dan bann savana ena zis lerb ek arbis. Nou bann anset ki ti abitie viv lor pie ti oblize adapte ek evolie. Pou zot prop sekirite zot ti bizen dibout lor zot lapat deryer pou zot kapav trouv bien seki pe pase otour zot. Sa ti donn zot enn lavantaz lor zot anvironnman e ti demar enn long prosesis ki ti donn bann primat (zako) vizion stereoskopik e pli tar nouvo nouritir ti amenn devlopman zot servo ki ti vinn boukou pli gro ek pli efikas ki bann lezot zako. Tousa ti dan plan Bondie. Anplis so de lapat divan ti libere e sa ti permet enn evolision extraordiner. So de lapat divan ti sanze pou vinn lame ar lekel sa nouvo kreatir Bondie la ti kapav remodel ek transform so lanvironnman, redesinn so destine e tras enn nouvo parkour.
Ekipe ar so nouvo pouvwar, enn bon parti nou bann anset ti kit Lafrik pou peple planet Ter. Grasa zot zordi nou partou. Nou ena boukou kalite me souvan ensten lamor, kraz-kor ek destriksion fer ravaz dan nou lespri.
Zordi ‘si klima nou planet pe sanze dan enn fason dramatik. Me sannkoutla nou ki finn e pe provok gran boulversman. Nou foligrander san limit, nou gourmandiz san fren, nou egoism monimantal zot responsab katastrof ki pe vini. Kouma enn poet ti dir:
KIFER?
Pol Nor ek Pol Sid pe fonn?
Siklonn souvan pli violan?
Inondasion dan dezer?
Lasesres dan karo may?
Flora ek Fona pe mor?
Poumon tibaba res plat?
Zarden finn vinn simitier?
Par milion nou pou mor; mornwaye, mordefen, mordeswaf, mortoufe. Kadav partou; lepidemi pou fer fraka. Bien tigit pou sape. Sa’osi mo pa tro sir! Pourtan nou ena tou pou anpes enn katastrof apokaliptik: lentelizans, konesans, experyans. Me nou gourmandiz li kouma enn trousanfon; plis nou gagne, plis nou rode. Reflex plenpos li kraz tou lor so sime. Zot finn met mo Zezi lor lakrwa; zot finn touy mo Gandhi kout bal; e partou zot anter Shakti vivan.
Finn fini tro tar; tro-tro tar. Enn Nouvo Youg pou ranplas youg marenwar enn zour. Sa mo sir! Kikfwa li pou apel Shakti Youg. Me bizen atann ankor enn milion banane. Zot gagn sok, pa vre? Mo bann pov zanfan! Enn milion banane! Kouma pou atann tousaletan la? Me rapel sa, mo bann zoli zanfan. Enn milion banane enn nanye ditou si nou get istwar nou liniver ousa nou planet. Anou get istwar nou planet enn kou. Ki so laz? Anviron senk miliar banane. Wi, 5 ek nef zero. 5,000,000,000. Si koumadir nou planet ti ena zis enn an, lerla nou ti pou bizen atann mwens ki de-zer tan pou get Nouvo Youg ne. Enn ti konsolasion? Pa sir! Wi, mo kone. Pa fasil!
Seki konn get dan lagren letan pe dir ki enn lot kalite lavi pou zerme. Zot kwar li pou meyer; li pa pou refer erer yer. Nou zis priye ki sa vinn vre. Bondie beni zot, mo bann zanfan!
TABLO 1
Lor enn gran lespas plat lor zepol Montagn Plato. Ena Klan Imen-Zako (Izak). Zot bann reskape dernie Apokalips. Enn milion banane pli tar, zot pa finn sanze preske ditou. Manier zot apel zot zanfan montre klerman zot manier. Bann tifi apel tipti tifi sorpa, titifi sorpa, tifi sorpa, gran tifi sorpa, pli gran tifi sorpa; bann garson apel tipti garson sorpa, tigarson sorpa, garson sorpa, gran garson sorpa, pli gran garson sorpa. Malgre sa pa ti ena okenn konfizion parski pa ti ena konversasion. Izak adilt mal koze; touleres, femel ek zanfan, ekoute. Si pa ekoute, zot gout saler so koler. Anba enn gran pie dan sant vilaz, bann Izak mal, sef fami, pe diskite. Apel sa enn pannchayt. Bann Izak femel pe kwi maniok ek tang, repa spesial Izak. Bann zenn zanfan Izak pe zwe. Bann pli gran pe ed femel si zot femel e pe lasas tang si zot mal.
Me ena ki refiz rant dan moul. Ti apel zot Toktok-Chokra si zot garson ek Toktok-Chokri si zot tifi.
TIFI
Apel mwa Soley, Lalinn, Zetwal … Leklips, si to’le me par pitie pa apel mwa Toktok-Chokri!
TIGARSON
Mo konpran. Sori!
TIFI
Enn misie ki ena 4 fam ek plis ki douz zanfan finn vinn fer mo demann. Mo papa foul dakor parski misie la bien ris. Li ena bef, vas, toro, zenis, kabri, bouk. Mo papa dir mo pou rant dan enn bon fami. Mo ena sez an; misie la ena pre senkant an. Li pli vie ki mo papa; preske laz mo granper. Mo mama tris me se mo papa ki deside. Ler mo dir mo pa pou marye ar enn vie misie, mo papa dir ki mo enn Toktok-Chokri. Li menas pou ferm mwa dan lekiri. Aster twa mo sel kamarad to dir mo Tokt…
TIGARSON
Mo’nn dir twa mo sori! Talerla to ti dir mo kapav ed twa. Ki mo kapav fer?
TIFI
Ed mwa pou sove.
TIGARSON
Hen!
TIFI
Zot tou parey. Koz bel-bel koze. Me kan dimann zot led, faypatsankler! Bliye! Mo va debrouye tousel.
TABLO 2
Lor enn montagn, lor enn lot lil plizier santenn kilomet pli lwen. Isi ena enn lot lespes. Zot bann desandan Imen-Zako ki finn evolie fizikman. Zot lebra finn vinn pli long. Zot finn devlop lezel soup e pwisan anba zot lebra ek de kote zot lekor me depi zot koud ziska zot lame, zot manm li lib. Zot finn gagn nouvo kapasite san perdi lizaz zot lame. Zot latet pli gro ki Imen-Zako. Zot kapav kominike par telepati mem lor long-long distans. Zot pouvwar spiritiel permet zot vinn envizib si li neseser pou fer dibien, pou ed lezot andanze ou andetres. Zot lekor plis elanse e ler zot anvole zot kouma enn fles ki travers lesiel. Enn kout lezel transport zot lor enn long distans. Ler zot ouver zot lezel pou plane zot kouma bann avion lontan. Zot apel zotmem Izwa. So femel kouma so mal, kouma zot konn anvole, zot paran dir zot al explor bann lil ek lezot landrwa kot lavi finn sirviv Apokalips e laba gete kouma zot kapav ed bann kreatir fer fas difikilte. Pou zot, pran kont, done, partaze samem obzektif lekzistans. Dan zot liv sakre finn ekrir ki zotmem zardinie Bondie lor zot planet. Kan zot dekouver lavi lor lezot sistem zot ouver kanal kominikasion san rod kontrol ou konket. Parmi zot ena ki panse ki zot bizen servi zot lafors spiritiel ek fizik pou grandi zot pouvwar lor lezot. Erezman zot enn ti minorite me ki pou arive pli tar difisil pou dir.
Bann Izwa ena boukou konesans parski zot finn dekouver dan enn kavern, enn masinn ki mars ar lenerzi soley. Zot finn konn servi li apre enn long peryod seye-fel-seye-reysi. Dan sa masinn la ena plizier miliar gigabayt lenformasion. Grasa masinn la zot okouran ki ti ena avan, kifer tou ti devier anbalao.
Adan Izwa, enn zenes ven-tan, dir so klan ki li santi enn lavwa pe apel li lwen laba dan les. Sef klan, ki prezid Konsey Siprem, donn li permision pou al gete ki kapav ena.
Amizir li avanse dan direksion lavwa la, so son vinn pli kler ziska ki divan li, li trouv enn lil – anverite bout lao enn montagn. Li al poz lor so latet. Pli anba lor zepol montagn la li trouv enn pepleman Izak. Zot pe viv parey kouma li ti trouve dan zimaz video lor lakran masinn konesans. Pandan detrwa zour, li obzerve, ekoute, analize. Alafen li desid pou desann lor zepol Montagn Plato pou zwenn so popilasion me sirtou pou rant ankontak fizik ar enn Toktok-Chokri bien spesial ki pe avoy li mesaz kler. Souvan anba enn pie zanblon sikre ki atir mousdimiel, li asize pou atann so sover parski li sir so sover pou vini pou sap li. Adan Izwa al laba boner, kasiet deryer enn touf, pou atann tifi la. Mamzel la vini, al anba so pie dan bor presipis. Adan aprose. Tifi la soke.
TIFI
E ou la! Ki ou’le?
ADAN
Depi lontan ou pe rod mwa.
TIFI
Ki ou gagne? Mwa mo rod ou?
ADAN
Ou pa ti pe dimann enn Prens Sarman vinn sekour ou?
TIFI
Prens Sarman?
ADAN
Ou ti pe souet sa, non?
TIFI
Mo ti zis fer enn soue dan mo latet.
ADAN
Mo tann tou seki ou panse.
TIFI
La ki mo pe panse?
ADAN
Kifer mo latet gro?
TIFI
La?
ADAN
Non, mo lezel pa anpes mwa ser ou kont mo lekor.
TIFI
Kifer ou’nn vinn isi?
ADAN
Parski ou bizen enn koudme.
TIFI
Kimanier ou pou ed mwa.
ADAN
Mo pou sey fer ou papa konpran ki ou ena drwa refiz marye ar kikenn ki ou pa kontan.
TIFI
Perttan!
ADAN
Bizen seye.
TABLO 3
Enn pannchayt pe deroule anba pie santral dan vilaz Klan Izak. Enn sef fami ris ki finn fer demann enn zennfi ki pe fer so rekalsitran pe loz enn konplent. Tou bann mal sef fami ikonpri papa tifi la senpatiz ar li. Pa gagn drwa toler revolt kont tradision milener. Zenes ki rod revolte bizen izole, bani, derasine pou ki moutouk rebelion kreve anplas san lespwar. Envizib, Adan pe ekout seki pe pase.
SEF PANNCHAYT
Fale pa tou koz anmemtan.
PAPA TIFI
Mo dir ou li fatig mo latet. Li rezenbe, refiz fer seki dir li fer.
LAVWA 1
Tomem antor! To’nn malelve li.
PAPA TIFI
To pli kone ki mwa twa?
LAVWA 1
Dan liv dir dilo swiv kanal.
PAPA TIFI
Trap mwa avan mo bez li!
PRETAN ZANN
Zot pe bliye mo problem.
LAVWA 2
To problem senp! To tro kontan laser tann.
PRETAN ZANN
Gran Sef, sa sovaz la zalou mo kapasite. Mo ena …
LAVWA 2
Pa pe koz sa do fatra. To enn vie pitasie. Koumadir to pe rod fongoy to tizanfan.
PRETAN ZANN
Zot trouve? Li zalou. Li ti rod gagn tifi la. Tifi la ti dir li al denge.
SEF PANNCHAYT
Koumadir zot tou dakor ki tifi la merit enn koreksion!
PAPA TIFI
Samem mo ti pe dir. Tifi la pa respe kiltir ek sistem.
ADAN
(envizib)
Revolt amenn sanzman; sanzman amenn progre.
ZOT TOU
Kisannla pe koze?
ADAN
(envizib)
Momem lavwa zot memwar efase. Sef lespri.
SEF PANNCHAYT
Sef! Ena enn sel sef isi. Mwa e pa enn lot.
ADAN
(envizib)
Sef bizen dirize.
SEF PANNCHAYT
Be ki mo pe fer?
ADAN
(envizib)
To pe vey tonbaz! Bizen fer eleksion pou swazir enn nouvo sef.
ZOT TOU
Eleksion? Nouvo sef?
SEF PANNCHAYT
Movezer pe rod fer dibri! Apel pousari. Kot li sa koson la?
LAVWA 3
Li profite ki nou la pe fer pannchayt pou grat poson dan nou lakaz.
SEF PANNCHAYT
Al sers li!
ADAN
(envizib)
Pa perdi letan! Zot kone ki ti arive lontan, lontan avan letan lontan?
SEF PANNCHAYT
Aret radote! Dir ki ou’le! Disan enn vierz? Disan enn tibaba fek ne? Disan enn tigarson pa’nkor vinn zom? Disan toro, bouk, kabri, zenis? Koze, ou pou gagne.
ADAN
(envizib)
Pa fann disan! Soufrans initil! Les lespri zanfan grandi andeor tikare-tikare. Zot ole kone kouma zot grandimoun ti viv? Res anplas; mo fer zot trouve. (Lesiel vinn enn lekran zean e zot gagn enn dokimanter lor sitiasion lor planet Ter an 2050. Ar so pouvwar spiritiel li fer zimaz dan so memwar paret kouma enn fim teknikolor, granlekran.) … Kifer ti ena sa kalite destriksion?
SEF PANNCHAYT
Zot pa ti ekout zot sef.
(Adan vinn vizib.)
ADAN
Non! Zot ti tro ekout Gran Sef ki ti pe fane!
(Konfizion zeneral. Mazorite finn sove, al kasiet. Sef Pannchayt, ek papa tifi finn res anplas.)
Kot bannla?
SEF PANNCHAYT
Bann tileker sa! Enn ti divan soufle, zot grene kouma zamalak kontsezon.
ADAN
Sa misie la?
SEF PANNCHAYT
Li gagn onte. So kalson finn tranpe net.
ADAN
Ou, ou pa per?
SEF PANNCHAYT
Mo per me enn sef pa kapav les kone ki li pe gagn per. Silefo leker arete!
ADAN
Ou Misie, kifer ou rod fors ou tifi fer seki li pa anvi?
PAPA TIFI
Fer li konpran ki enn zanfan, sirtou enn tifi, li bizen respe e ekout so papa.
ADAN
Mem si papa la antor?
PAPA TIFI
Enn papa zame antor! … Lorla mo pretan zann finn fini vers enn avalwar.
ADAN
Si mo ranbours li dis fwa plis?
PAPA TIFI
Donn mwa. Mwa mo va ranbours li seki dwatet. Kifer ou pe fer sa?
ADAN
Mo kwar mo kontan ou tifi.
PAPA TIFI
Pa posib! Ou pa nou bann. Ou enn lot nasion, lot kalite.
ADAN
Mo mama ‘si pe dir mem zafer.
PAPA TIFI
Ou mama? Kot li?
ADAN
Li pa la me li pe telepatiz mwa.
PAPA TIFI
Telepatiz?
ADAN
Pli tar mo explik ou.
TABLO 4
(Dan kapital pei IZWA, papa ek mama Adan pe koze.)
MAMA
Adan amoure ar enn tifi Izak. Ena problem la. Nou nou ponn dizef fertilize e Izwa mal kouv dizef la ziska li eklo me bann Izak reprodir enn lot fason. Ki pou ariv sa de pov zanfan la?
PAPA
Si zot pa kapav gagn zanfan zot va adopte. Eski zot pou ere ansam? Sa ki problem prensipal.
MAMA
To kone, tou seki nouvo fer nou per me apre nou abitie.
PAPA
Kouma li apele?
MAMA
Kisannla?
PAPA
Bieneme Adan?
MAMA
Dan so pei zot apel li Toktok-Chokri me Adan prefer apel li Ev.
PAPA
Mo’nn deza trouv sa nom la parla.
MAMA
Ki mo dir li?
PAPA
Aprann zame fini. Mo sir li pli kone ki nou ki bizen fer.
TABLO 5
Senk-an pli tar. Lespas plat lor zepol Montagn Plato finn bien sanze. Li kler ki lenflians Adan finn ena zoli lefe. Me koumans ena Izak ki panse ki zot bien kapav servi zot konesans ek lafors pou fer bann lezot Izak mwen devlope fer travay pou ki zot zot fer profi. Malgre ki Adan toultan montre zot ki ti ariv zot anset, swaf fer profi lor ledo lezot telman for ki bann Profiter dousma-dousma pe vinn mazoriter. Dan Pannchayt zot lavwa finn vinn pli for. Enn zour Pannchayt deside pou anvair teritwar enn klan ki viv kot lipie Montagn Plato. Zot dimann Adan donn zot bann zarm ki zot trouve dan fim ki li montre zot sakfwa-sakfwa. Adan refize. Zot servi lafors pou may li e met li ek Ev dan enn kaso. Adan bien kapav vir-vir zot anbalao me li zwe bet pou gete ziska ki pwen zot kapav ale pou satisfer zot dezir pouvwar lor lezot. Ler li realize ki viris ‘ENA’ ankor for li dir so bieneme ki finn ariv ler pou ki zot deklas.
ADAN
Bann Izak pe al fer mem erer ki yer.
EV
Pa kapav anpes zot?
ADAN
Mo pa kwar. Zot finn swazir sime destriksion. E destriksion pou aval zot sannkoutla.
EV
Ki nou pou fer?
ADAN
Mo pe amenn twa kot mwa. Mo paran kone ki nou pe viv ansam e zot anvi fer to konesans.
EV
Kouma mo pou kit mo fami kan mo kone zot pe rant dan lagel Lamor?
ADAN
Nou’nn sey tou Ev. Zot pans enn sel zafer. Plen pos! Ankor enn fwa, reflex plenpos pe kraz tou lor so sime.
EV
Si nou’le sove, kouma pou sove?
ADAN
Mo alonz lor mo ledo. To mont lor mwa, may mo likou for ar to lame e ar to lipie to may mo lazam. Mo lezel bizen lib. Mo pou anvole lor mo ledo, mo vant anler. Koumadir mo pe fer laplans dan ler.
EV
Kouma pou sorti dan kaso?
ADAN
Kaso la pa ekziste; li zis dan nou to lespri. Pare?
EV
Wi sef!
ADAN
Enn zafer bien komik pou arive!
EV
Ki zafer?
ADAN
Pli tar mo dir twa!
EPILOG
San-tan pli tar. Dan sant enn lavil lor zepol Montagn Plato ena enn stati zean enn Zom-Zwazo. Kot so lipie ena boukou bouke fler ek enn lafore labouzi alime ek labouzi fini tengn. Dapre mitolozi, ti ena enn gran kalamite e Zom-Zwazo, enn mesaze Bondie, ti gid bann Izak pou detrir zot lennmi e konstrir sivilizasion eternel. Zistwar Adan ek so bieneme Ev ti efase net dan tou memwar. Kontinie anter Shakti vivan.
NOVAM 2007